مهندس محمدرضا جمشیدی

صنایع غذایی ایران در حالی پا به سال جدید و قرن چهاردهم می‌گذارد که در سال پایانی قرن، روزها و ماه‌های پرفراز و نشیبی را سپری کرده است و شاید امروز حتی در نزد افواه مردم جزو یکی دو صنعتی باشد که در کوران تحریم‌‌ها، کرونا و مسایل مختلف دیگر نمره قبولی گرفته است.
صنایع غذایی کشور دارای مکانیسمی است که با همه بخش‌های کشاورزی، صنایع و معادن، خدمات و حتی نفت و انرژی در ارتباط است، چرا که مواد اولیه را از بخش کشاورزی تأمین می‌کند و ارتباط وسیعی با زراعت، باغ‌ها و تولید انواع محصولات کشاورزی دارد و از دیگر سو به واسطه‌سرمایه‌گذاری در واحدهای صنعتی به صنایع وابسته است.
صنایع غذایی در اقتصاد امروز ایران در همه ابعاد دارای ویژگی‌های منحصر به فردی است، از جمله می‌توان اشاره کرد که در حدود 12 تا 18 درصد کارگاه‌های صنعتی، 15 درصد اشتغال، 12 درصد سرمایه‌گذاری، 10 درصد ارزش افزوده و 7 درصد صادرات صنعتی در این بخش به‌وقوع می‌پیوندد.
در یک دهه اخیر سهم صنایع غذایی از کل ارزش افزوده صنعتی معادل 16 تا 18 درصد بوده و لبنیات، روغن، قند و شکر، غلات و آرد نیمی از این ارزش افزوده را به خود اختصاص داده است.
نکته قابل توجه این‌که ارزش افزوده این صنعت در یک دهه گذشته رشد 26 درصدی را تجربه کرده که این میزان رشد از کشورهای هند و آلمان هم بیشتر بوده و تعمق در این آمار به خوبی نشان می‌دهد که خام‌فروشی محصولات کشاورزی در این بازه زمانی کاهش یافته است.

رشد 80 درصدی اشتغال در صنایع غذایی

اشتغال مستقیم و غیرمستقیم صنایع غذایی نیز از 166 هزار نفر، سال 1384به 215 هزار نفر در سال 92 و حدود 300 هزار نفر در سال 1399 رسیده است، یعنی به عبارتی اشتغال صنایع غذایی در 15 سال اخیر تقریباً 80 درصد رشد داشته و سهم اشتغالزایی این صنعت را به 12 درصد کل صنایع ارتقا داده که رقم قابل توجهی به حساب می‌آید.

چالش‌های صنعت غذا

همین صنعتی که از هر نظر جایگاه قابل اعتنایی در اقتصاد کشور را دارا است با چالش‌های متعددی دست و پنجه نرم می‌کند، بدون تردید یکی از چالش‌های اساسی صنایع غذایی کشور، عدم تناسب تولید مواداولیه در داخل، ظرفیت تولید در کارخانه‌ها، میزان مصرف در داخل کشور، حجم صادرات و همچنین میزان واردات برای ایجاد تعادل در بازار است که هرسال تنظیم بازار این صنعت و تأمین نیاز کارخانه‌ها را دچار مشکل می‌کند و شاید بتوان مهمترین عامل را نوسان قیمت کالاها و نرخ ارز عنوان کرد.
در واقع حضور در این فضا باعث شده که امروز به‌رغم تمام رشدهای صورت گرفته، هنوز 30 تا 50 درصد ظرفیت خالی تولید در بسیاری از بخش‌ها مشاهده شود.
نگاهی به چند آمار منتشر شده نشان می‌‌دهد که تولید پسته از 280 هزار تن در سال 1386 به کمتر از200 هزار تن در سال 1394 رسیده، در حالی که واحدهای فرآوری بسیاری (حدود 265 واحد) در این بخش فعالیت می‌کنند.
البته از سوی دیگر در صنایع تبدیلی نظیر کره، شکلات و روغن، کشور نیازمند ظرفیت‌سازی جدید است.
در بخش فرآوری زعفران بیش از 6 برابر تولید کشور ظرفیت‌سازی شده است که قابلیت فرآوری 1400 تن زعفران را دارند.
در تولید خرما که ایران بالغ بر یک میلیون تن یعنی 16 درصد خرمای جهان را تولید می‌کند، تنها ظرفیت فرآوری 200 هزار تن یعنی کمتر از یک پنجم تولید کشور ایجاد شده که این آمار نشان می‌دهد؛ سرمایه‌گذاری در زمینه ایجاد واحدهای فرآوری تولید خرما در قرن چهاردهم دارای توجیه اقتصادی بسیاری است.

بیشتر بخوانید: نمایشگاه IBATECH ISTANBUL 2021

در محصول گوجه‌فرنگی نیز تولید از 4.8 به 5.7 میلیون تن یعنی 18 درصد افزایش رسیده که حدود 800 هزار تن آن فرآوری می‌شود که تنها یک هفتم آن صادر و مابقی در داخل مصرف می‌شود. در تولید شیر هم در حالی‌که میزان تولید 9 میلیون تن است، ظرفیت صنایع لبنی بیش از 11 میلیون تن برآورد می‌شود، یعنی به عبارتی در صنعت استراتژیک و حایز اهمیتی که غذای سلامتی انسان را تولید می‌کند هم ظرفیت خالی بسیاری مشاهده می‌شود.
در صنعت روغن هم مشاهده می‌شود که در طول سال‌های اخیر تولید دانه‌‌های روغنی از 500 به 365 هزار تن کاهش یافته و این میزان تولید داخل تنها 15 درصد ظرفیت تولید کارخانه‌های روغن کشور است که نشان می‌دهد در این بخش هم ظرفیت‌های تولید بسیاری وجود دارد.
در صنعت شیرینی و شکلات در طول سال‌های اخیر بیش از 1100 واحد تولیدکننده ایجاد شده و در طول یک دهه گذشته از رشد صادراتی قابل توجهی هم برخوردار شده و کیفیت تولیدات این صنعت در کلاس جهانی قرار دارد، اما در حالی‌که کل تولید کشور 1.6 میلیون تن است، ظرفیت تولید 4 میلیون تن یعنی اندکی کمتر از 3 برابر میزان فعلی وجود دارد.
اندکی تأمل بر روی این آمار و ظرفیت‌های ایجاد شده تولید در صنعت غذا نشان می‌دهد، برگ‌های برنده بسیاری در دستان مدیران این صنعت استراتژیک در کشور قرار دارد که درصورت اندکی توجه و زدودن موانع خود‌ساخته‌ای که قوانین برای آنها ایجاد کرده می‌توان شاهد تلالوی درخشان موفقیت‌های این صنعت بود.
به‌راستی چرا صنعتی با این همه ظرفیت باید با موانع بلندی نظیر دست‌اندازهای گمرک برای ترخیص کالاها، ثبت سفارش، کم توجهی برای تخصیص ارز جهت واردات مواد اولیه، ماشین‌آلات و…، بی‌توجهی سازمان امور مالیاتی و اخذ مالیات بر ارزش افزوده از این صنعت برخلاف بسیاری از کشورها و… روبه‌رو باشد.
به‌راستی با چه توجیهی قانونگزار قوانین را به‌گونه‌ای وضع کرده که به‌عنوان نمونه سیب تا روی درخت است معاف از مالیات و همین‌که فرآوری و داخل قوطی شد، مشمول مالیات می‌شود.
همچنین قوانین گمرکی بر چه منوالی کاکائوی وارداتی شرکت‌های تولیدکننده شیرینی و شکلات را 2 تا 3 ماه در هوای گرم بندرعباس برای صدور برگه ترخیص نگاه می‌دارد؟!
به‌راستی آیا چنین رفتارهایی سنخینی با شعارهای حمایت از تولید داخل، جهش تولید و… دارد؟!