مریم حق‌بیان
اقتصادسبز آنلاین: روند افزایش جمعیت، محدودیت منابع غذایی، کاهش ذخایر آبزیان، تقاضا برای مصرف آنها و… تهدیدی برای تداوم زندگی بشری محسوب می‌گردند. برای ایجاد امنیت غذایی لازم باید با استفاده از روش‌های نوین، گام‌های اساسی در جهت تأمین پروتئین مورد نیاز جوامع برداشته شود. لذا عوامل فوق، کشورهای تولید کننده آبزی را به سمت صنعت آبزی‌پروری سوق داده است به‌طوری که امروزه این صنعت، دارای رشد سریع در صنایع تولید موادغذایی به‌شمار می‌آید. در سطح جهانی، آبزی‌پروری از نظر تنوع گونه‌ای و افزایش تراکم پرورشی در حال گسترش است. محدودیت منافع آبی در آبهای داخلی، کاهش صید برخی از گونههای دریایی در جهان، روند صعودی تولیدات آبزی‌پروری و پشتیبانی مطلوب صنایع تجهیزات دریایی، کشورهای تولید کننده آبزیان را به پرورش ماهیان دریایی سوق داده است. قفس‌های پرورشی از جمله راهکار مناسب برای توسعه آبزی‌پروری هستند. صنعت پرورش در قفس به صورت مدرن، نسبت به سایر روش‌های آبزی‌پروری جدید بوده و نیازمند انجام مطالعات بیشتر به‌خصوص در زمینه اعمال روش‌های مدیریتی و کاهش آسیب‌های وارده از این صنعت به محیط‌زیست است. لازم به ذکر است که پرورش آبزیان در قفس علاوه بر منافع اجتماعی، اقتصادی و محیطی زیاد و مهم مانند افزایش امنیت غذایی، کاهش اثر فقر، افزایش فرصت‌های شغلی در جوامع روستایی، ساحلی، تامین غذاهای دریایی، کاهش هزینه‌های اولیه تولید و بهبود تغذیه انسان، دارای مشکلاتی نیز هستند. در حال حاضر بیشترین مشکلات مربوط به پرورش آبزیان در قفس، ورود مستقیم پساب حاصل از پرورش (آلودگی حاصل از مواد آلی و مواد شیمیایی) به منبع آبی، استفاده گسترده از ماهیان هرز برای تغذیه ماهیان پرورشی و راه‌یابی گونههای پرورشی به محیط و در خطر افتادن گونههای بومی است. در حال حاضر باید ادعا کرد که توسعه روش‌های تولید صنعتی، افزایش اثرات زیست‌محیطی را به‌همراه داشته است. باید با استفاده از سیستم‌های سازگار با محیط زیست، مدیریت بهینه منابع آب، مدیریت بهداشتی و در کل با تلاش و راه‌کارهای همه جانبه به سمت کاهش اثرات منفی، توسعه پایدار و حفظ محیط‌زیست پیش رفت.
پرورش ماهی در قفس
در سطح جهانی، آبزی پروری از نظر تنوع گونه‌ای و افزایش تراکم پرورشی در حال گسترش است و در حال حاضر هدف از آبزی‌پروری به حداکثر رساندن راندمان، تولید، برای بهینه‌سازی و سودآوری است. ظرفیت تولید بالا به علت وسعت محیط‌های دریایی، استفاده از محیط طبیعی، قدرت خودپالایی در این محیط‌ها و… از جمله عواملی هستند که انسان را به استفاده از این صنعت سوق داده‌اند. صنعت پرورش ماهی در قفس روشی است که آبزی محصور در قفس در یک محیط آبی پرورش داده می‌شود. امروزه در بسیاری از کشورهای جهان، پرورش ماهی در قفس به‌عنوان بهترین روش پرورش ماهیان دریایی محسوب می‌شود. در این راستا با توجه به خصوصیات هیدرولوژی و توپوگرافی آبهای ساحلی همچنین نیازهای زیستی گونه مورد نظر برای پرورش در قفس و نیز دوری یا نزدیکی به ساحل از قفس‌هایی با تکنولوژی‌های مختلف استفاده می‌شود.
تاریخچه و دستاوردهای پرورش ماهی در قفس در ایران
یکی از راه‌های مهم و اقتصادی تولید غذا (پروتئین) پرورش ماهی است. محیط‌های آبی بنا به کاربردهای متنوع، از دیرباز موردتوجه بشر بوده‌‌اند. بشر به مجرد آشنایی و شناخت نسبی طبیعت، برنامه بهره‌برداری از آن را در جهت رفاه و آسایش خویش پی‌ریزی کرده است. در راستای آبزی‌پروری در قفس تکنیک تکثیر و پرورش خانواده‌های بسیاری از جمله شانک ماهیان، سوکلا ماهیان،هامور ماهیان، کفال ماهیان، شوریده ماهیان، تون ماهیان در جهان شناخته شده است. در ایران نیز تکثیر و پرورش ماهیان دریایی در مقیاس تحقیقاتی در مراکز مختلف تحقیقاتی کشور روی گونههای نظیر‌هامور، شانک زردباله، سوکلا و کفال ماهی صورت پذیرفته و در چند سال اخیر هم تحقیقاتی در زمینه تکثیر و پرورش ماهی صبیتی در مرکز تحقیقات ماهیان دریایی پژوهشکده آبزی‌پروری جنوب کشور صورت پذیرفته است.
ایران طی دهه 70 با استقرار قفس‌های کوچک در محیط‌های آبی نظیر دریاچه پشت سدها و دریاچه‌ها و آببندان‌ها، ظرفیت‌های توسعه پرورش ماهی در قفس را به نمایش گذاشت، به‌طوری که در سال 1392، 45 مزرعه فعال در 12 استان کشور بیش از 1150 تن ماهی قزل‌آلا تولید گردید. همچنین مطالعات امکان‌سنجی و پتانسیل‌های پرورش ماهیان دریایی در قفس توسط شرکت Refa نروژ و با کمک کارشناسان سازمان شیلات ایران انجام شد. در این مطالعات شرایط محیطی پرورش
انتخاب محل گونههای مناسب برای پرورش، اقدامات مقدماتی پرورش ماهی در قفس، کلیاتی از فن‌آوری‌های پرورش، مباحث بازار و بازاریابی، اقتصاد آبزیان، اشتغال و دورنمای توسعه پرورش ماهی در قفس‌های دریایی در آبهای خلیج‌فارس، دریای عمان و دریای خزر مورد بررسی قرار گرفت. براساس مطالعات مذکور برآورد اولیه تولید ماهیان دریایی در قفس برای درای خزر 440 هزار تن، برای خلیج‌فارس 300 هزار تن و برای دریا عمان 170 هزارتن تعیین شد.
براساس مطالعات انجام شده، کل پتانسیل تولید از طریق آبزی‌پروری ایران در قفس بیش از 100.000 تن است که سهم استان هرمزگان از آن 90.000 تن است که حدود 50.000 تن به شهرستان قشم اختصاص دارد. اولین پایلوت پرورش ماهی در قفس (ظرفیت 180 تن) در سال 85 با دو گونه شانک و صبیتی در قشم آغاز به کار نمود. سهم پرورش در قفس در ابعاد جهانی در سال 2015 به میزان 3.000.000 تن بود که ایران تولیدی به میزان 2853 تن داشت. لازم به یادآوری است که میزان تولید رسمی ماهی در قفس در کشور از سال 1393 با 638 تن آغاز شد که در سال 1395 این رقم به 10.162 تن رسیده که استان هرمزگان با تولید 2800 تن در سال 1395 بیشترین میزان را بین استان‌های کشور دارا بوده است. در حال حاضر پرورش ماهی در قفس در دریای خزر، خلیج‌فارس و دریای عمان به نحو مطلوبی مورد توجه شیلات و علاقه‌مندان بخش‌های خصوصی قرار گرفته، به طوری که میزان تولید در قفس سالانه در حال افزایش است. پرورش ماهی در قفس یکی از شیوه‌های نوین آبزی‌پروری است که توسعه آن نیازمند حمایت بیشتر از سرمایه‌گذاران و رفع مشکلات و ابهامات پیرامون این صنعت نوپا است.پرورش ماهی در قفس یکی از روش‌های متداول پرورش ماهی است که در سال‌های اخیر با توجه به مزایای آن مورد توجه کشورهای دنیا قرار گرفته است. در این روش، بنا به شرایط محیطی، منطقه‌ای و گونههای مدنظر، از قفس‌هایی با اشکال و جنس‌های مختلف استفاده می‌شود که در آن آب به صورت آزاد بین قفس و منبع آبی در جریان است.
در دنیا، سالیانه بیش از یک میلیون تُن انواع مختلف ماهیان دریایی تولید می‌شود که میزان قابل توجهی از آن از طریق قفس‌های دریایی تولید می‌شود. همانگونه که اشاره شد در ایران مطالعات امکان‌سنجی و پتانسیل‌یابی پرورش ماهی در قفس در سال ۱۳۸۰ توسط یک شرکت نروژی در استان‌های جنوبی کشور و در آبهای خلیج‌فارس و دریای عمان آغاز و کم‌کم این نوع پرورش ماهی در دیگر نقاط کشور که منابع آبی قابل استفاده در این زمینه داشتند نیز اجرایی شد.پرورش ماهی در قفس در ۲ دهه اخیر به عنوان یکی از ظرفیت‌های توسعه آبزی‌پروری کشور مورد توجه قرار گرفته است.
براساس گفته کارشناسان حوزه شیلات، از مزایای این روش می‌توان به پرورش در محیط طبیعی، نزدیک بودن طعم و مزه آبزیان تولید شده به ماهیان صید شده از منبع آب طبیعی، مقرون به صرفه بودن، مدیریت آسان‌تر و پایین بودن هزینه‌های ثابت نسبت به دیگر روش‌های پرورش آبزیان اشاره کرد.
محمد پور کاظمی رییس انستیتو تحقیقات بین‌المللی ماهیان خاویاری با بیان اینکه خاویار دریای خزر از شهرت خاصی در دنیا برخوردار است، گفت: طعم و مزه خاویار پرورشی در قفس نزدیک به مزه خاویار طبیعی است بنابراین پرورش ماهیان خاویاری در این طرح از اولویت خاصی برخوردار است.پور کاظمی در ادامه با بیان اینکه قبل از توسعه باید مطالعات جامعی روی این طرح صورت گیرد، تصریح می کند: برای پرورش ماهی به روش پن کالچر و کیج کالچر در خزر بایستی عواملی همچون رژیم توفان و باد، جریان‌های فیزیکی دریا و پدیده‌هایی مثل شکوفایی جلبک و بیماری‌ها در نظر گرفته شود.رئیس انستیتو تحقیقات بین‌المللی ماهیان خاویاری با تاکید بر اینکه خزر زیستگاه ماهیان خاویاری است و باید دقت شود که این قفس‌ها منشاء تولید بیماری نشوند، خاطرنشان می کند: از آنجایی که این روش پرورش نخستین‌بار در سواحل استان اجرا می‌شود، بنابراین لازم است ضمن بررسی اثرات متقابل پرورش بر روی محیط و ماهیان وحشی، روند رشد و نحوه تغذیه تاسماهیان، اثرات فاکتورهای زیستی و غیرزیستی و کنترل بهداشتی آنها مورد ارزیابی قرار گیرد.افزایش بهره‌وری با پرورش ماهی در قفس پرورش ماهی در قفس در کنار تولید محصولات گلخانه‌ای از اولویت‌های جهاد کشاورزی و جزو طرح‌های اقتصاد مقاومتی است که به دلیل کاهش خطرات محیطی و امکان کنترل بیشتر تولید، افزایش بهره‌وری را در پی دارد. تأمین امنیت غذایی، پیشگیری از صید بی رویه، تولید با کیفیت، اشتغال پایدار، توسعه صادرات غیرنفتی و ارزآوری و استفاده ارزان اقتصادی از آب دریا با آبهای محدود داخلی از مزایای تولید ماهیان به روش پرورش در قفس است.همچنین استفاده از همه منابع آبی از قبیل دریا، دریاچه، استخر، چشمه‌ها و نهرها و رودخانه‌ها همچنین کاهش فشار بر منابع موجود در خشکی از مزیت‌های پرورش ماهی در قفس است و تراکم بالا و تغذیه بهینه منجر به افزایش نرخ رشد و کاهش زمان پرورش می‌شود.لازم به ذکر است سهولت در برداشت محصول، کنترل در بررسی رفتار رقابتی و کارگری ماهیان در طول دوره پرورش، بهبود ضریب تبلیل غذایی با استفاده از جیره‌های دستی بهینه، درمان سریع بیماری و انگل، کاهش دستکاری و تلفات ماهیان و سهولت در نقل و انتقاد ماهیان را می‌توان از دیگر مزایای این نوع پروش آبزیان برشمرد.
معایب و مشکلات پرورش ماهی در قفس
افزایش جمعیت انسانی و وابستگی به آبزی‌پرورش برای تولید غذاهای دریایی منجر به گسترش بیشتر صنایع آبزی‌پروری خواهد شد.
توسعه پایدار، مدیریت و حفاظت از اصول منابع طبیعی در برابر تغییرات ایجاد شده توسط بنگاه‌های اقتصادی با استفاده از فن‌آوری است که در چنین شیوه‌ای می‌بایست رضایت و اطمینان از تداوم دست‌یابی به نیازهای انسان برای نسل‌های کنونی و آینده وجود داشته باشد.
جهت توسعه پایدار محیط‌زیست، سرمایه‌گذاران ساحلی نیازمند استفاده از فن‌آوری و ابزارآلات جدید، برای ارزیابی خطرات آبزی‌پروری دریایی بر محیط‌زیست و حفاظت از اکوسیستم‌های دریایی هستند. قفس‌ها در مقایسه با سایر سیستم‌های آبزی‌پروری، آسیب‌پذیری خاصی نسبت به متغیرهای زیست‌محیطی دارند. نتایج بسیاری از تحقیقات نشان داده که آبزی‌پروری احتمالاً می‌تواند تأثیر منفی روی محیط‌زیست داشته باشد.
مهمترین معایب و چالش‌های زیست‌محیطی مطرح در مورد پرورش آبزیان در قفس در مناطق دریایی، ورود مستقیم پساب حاصل از پرورش (آلودگی حاصل از مواد آلی و مواد شیمیایی) به منبع آبی، استفاده گسترده از ماهیان هرز برای تغذیه ماهیان پرورشی و راه‌یابی گونههای پرورشی به محیط و در خطر قرار گرفتن گونههای بومی است. منفی آبزی‌پروری روی اکوسیستم، عمدتاً مربوط به ضایعات غذایی و دفعی ماهی‌ها است.
کارشناسان ظرفیت بالقوه پرورش ماهی در قفس و یا دیگر محدوده‌های بسته شناور در سواحل شمالی و جنوبی کشورمان را بیش از ۴۰۰ هزار تن برآورد می‌کنند اما به دلیل اینکه تامین بچه ماهی به عنوان نیاز اولیه این طرح با مشکل مواجه است، هنوز پرورش ماهی در قفس از آن نوع که در نروژ و سوئد و به طور مشخص کشورهای اسکاندیناوی در آبهای سرد متراکم با کمترین تلاطم انجام می‌شود و یا از آن نوع که در کشورهای نوار استوایی همچون فیلیپین ، تایلند و یا ژاپن و با استفاده از مصالح بسیار سبک (برای ساخت قفس‌های شناور در آب و به جهت پایین آوردن هزینه‌های تولید ) صورت می گیرد، هنوز در کشور ما امکان پذیر نیست و این طرح تاکنون آنگونه که باید شکل تجاری و انبوه به خود نگرفته است.
