علی قنبری شیرسوار
اقتصادسبز آنلاین: سرمایهگذاری یکی از مهمترین عوامل رشد و توسعه اقتصادی هر کشوری می‌باشد. از میان سرمایهگذاری در بخش‌های مختلف اقتصادی، سرمایهگذاری در بخش کشاورزی از اهمیت و جایگاه خاصی برخوردار است. زیرا سرمایهگذاری در بخش کشاورزی، به‌دلیل افزایش پیوسته تقاضا برای مواد غذایی و دیگر محصولات کشاورزی، می‌تواند موجب رشد تولید و اشتغال در این بخش شود. اما با توجه به مطالعات انجام شده، بخش کشاورزی منابع فیزیکی، استعداد و نیروی انسانی و فرصت‌های توسعه، جاذبه‌های لازم را برای سرمایهگذاری ندارد. از جمله دلایل عدم سرمایهگذاری کافی در بخش کشاورزی می‌توان به ریسک بالای تولید محصولات کشاورزی، هزینه بالای نگهداری محصولات، کمبود اعتبارات ریالی و ارزی، عدم گسترش صنایع تبدیلی، فقدان نظام تشویقی و سودآوری بیشتر دیگر بخش‌ها به‌ویژه خدمات اشاره نمود. با توجه به تأکید مسؤولان امر در‌خصوص اولویت‌دار بودن موضوع سرمایهگذاری، پیدا کردن راهکارهایی برا ی حل مشکل سرمایهگذاری که بخش کشاورزی از آن رنج می‌برد، ضروری به‌نظر می‌رسد.سرمایهگذاری در بخش کشاورزی، علاوه بر این‌که موجب رشد تولید و اشتغال در این بخش می‌گردد، با توجه به ارتباطات پسین و پیشین این بخش با دیگر بخش‌ها، به رشد تولید و اشتغال در بخش‌های دیگر نیز کمک می‌کند.با توجه به این‌که بیشتر فعالیت‌های کشاورزی در مناطق روستایی انجام می‌شود، گسترش سرمایهگذاری در این بخش، باعث ایجاد فرصت‌های شغلی بیشتر در مناطق روستایی و جلوگیری از مهاجرت روستائیان به شهرها می‌گردد. بنابراین، شناسایی عوامل مؤثر بر سرمایهگذاری در بخش کشاورزی و اتخاذ سیاست‌های مناسب برای گسترش سرمایهگذاری، از اهمیت فراوانی برخوردار است. به رغم استعدادهای فراوان بخش کشاورزی در کشور، این بخش با چالش‌های اساسی و تنگناهای پرشماری روبه‌رو است که از جمله آن می‌توان به عدم کفایت سرمایهگذاری و بالا بودن نرخ کارمزد و پایین بودن درآمد سرانه کشاورزان اشاره کرد.
روند سرمایهگذاری در بخش کشاورزی ایران
سرمایه یکی از مهمترین نهاده‌های تولید به شمار می‌آید. این نهاده نقش بسزایی در افزایش سطح تولید فعالیت‌های اقتصادی و در نتیجه افزایش بهره‌وری سایر عوامل تولید دارد. در بخش کشاورزی نیز سرمایه و سرمایهگذاری عنصر کلیدی رشد و توسعه محسوب می‌شود.
یکی از چالش‌های مهم بخش کشاورزی در ایران عدم کفایت سرمایهگذاری در بخش کشاورزی و همچنین نرخ بالای کارمزد اعتبارات پرداختی به این بخش است. بخش کشاورزی در طول تاریخ مدون شده اقتصاد ایران کوچکترین مقصد سرمایهگذاری در کشور بوده است به‌طوری که میانگین سهم بخش کشاورزی از سرمایهگذاری در اقتصاد کشور در بازه زمانی 1390 تا 1395 برابر 4.2 درصد بوده
و در عین‌حال کمترین تداوم روند سرمایهگذاری نیز مربوط به همین بخش بوده است.
بررسی روند بلندمدت تغییرات سرمایهگذاری بخش کشاورزی به قیمت‌های ثابت سال 1390 براساس اطلاعات بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران (1399) نشان از وجود دو روند متفاوت در این بخش دارد؛ از سال 1379 تا 1390 شاهد افزایش سرمایهگذاری و رشد 10.7 درصدی در این متغیر بوده‌ایم اما از سال 1390 به این سو میزان شاهد روند کاهشی سرمایهگذاری در بخش کشاورزی بوده‌ایم. به‌طوری که در بین سال‌های 1390 تا 1395 رشد متوسط سرمایهگذاری برابر 5– درصد بوده است. در واقع این کاهش به حدی بوده که میزان سرمایهگذاری انجام گرفته در سال 1394 به سطح تشکیل سرمایه در سال 1380 تنزل یافته است.
هرچند بررسی انجام گرفته نشان از رشد 3.4 درصدی موجودی سرمایه در بازه زمانی 1390 تا 1395 دارد اما ادامه روند کاهشی سرمایهگذاری در کنار استهلاک سرمایه در سال‌های آتی منجر به کاهش موجودی سرمایه خواهد شد. توجه به این نکته ضروری است که سرمایهگذاری در بخش کشاورزی مهمترین عامل حفظ منابع تولید، رشد بخش کشاورزی و افزایش درآمد فعالان بخش است.
اثرات سهم کم سرمایهگذاری در بخش کشاورزی
از سوی دیگر سهم کم بخش کشاورزی از سرمایهگذاری و تشکیل موجودی سرمایه باعث شده است تا بخش کشاورزی نتواند از فناوری مناسب در فرآیند تولید استفاده کرد و مصرف منابع پایه (زمین، آب،…) به طور بهینه صورت نمی‌گیرد. از طرفی تلاش‌های صورت گرفته برای افزایش تولید بخش کشاورزی فشار مضاعفی را بر این منابع وارد می‌کند. اگرچه رشد بخش کشاورزی تاکنون مثبت بوده است اما ادامه تولید بدون تشکیل سرمایه مناسب، در آینده لطمات جبران‌ناپذیری را در منابع پایه کشور وارد خواهد ساخت.
نرخ کارمزد تسهیلات بانک کشاورزی
دریافت تسهیلات بانکی یکی از مهمترین منابع تأمین سرمایه و افزایش سرمایهگذاری و موجودی سرمایه در بخش کشاورزی است و نرخ دریافت این تسهیلات مهمترین عامل انگیزشی برای فعالان بخش کشاورزی است. براساس اطلاعات بانکی مرکزی ایران در بین سال‌های 1379 تا 1391 بخش کشاورزی با میانگین نرخ سود تسهیلات کمتر از 15 درصد کمترین نرخ سود را در بین بخش‌های اقتصادی پرداخت می‌کرده است. در ادامه میزان سود تسهیلات پرداختی توسط تمامی بخش‌ها تقریباً یکسان بوده اما از سال 1392 به این سو میانگین نرخ سود تسهیلات پرداختی افزایش قابل توجهی داشته و در این بین بخش کشاورزی با میانگین سود تسهیلات 18 درصد پس از بخش خدمات در رتبه دوم قرار گرفته است. با در نظر گرفتن این موضوع که به طور ذاتی میزان بازدهی بخش کشاورزی به‌دلیل وجود ریسک‌های متعدد نسبت به سایر بخش‌های اقتصادی کمتر است و همچنین با در نظر گرفتن شرایط اقتصادی موجود به‌نظر می‌رسد نرخ سود تعیین شده برای تسهیلات کشاورزی بالا بوده و این موضوع کاهش انگیزه برای سرمایهگذاری در بخش کشاورزی را در پی خواهد داشت.
بیشتر بخوانید: کشف ژنی که باعث رشد میوه‌‌ها می‌شود
پایین بودن درآمد سرانه کشاورزان
از سوی دیگر یکی دیگر از منابع متداول برای سرمایهگذاری در بخش کشاورزی استفاده از منابع پسانداز شده توسط فعالان این بخش است. بررسی درآمد و هزینه خانوار روستایی بنابر اطلاعات هزینه- درآمد خانوارهای مرکز آمار نشان می‌دهد که همواره هزینه خاوار روستایی از درآمد آنها بیشتر بوده و تنها از سال 1393 تا 1397 درآمد خانوار روستایی از هزینه پیشی گرفته است (شکل3). پایین بودن درآمد نسبت به هزینه امکان پسانداز و سرمایهگذاری را از خانوارهای روستایی سلب کرده است و این امر را می‌توان یکی از دلایل توسعه نیافتگی کشاورزی دانست.
موانع و چالش‌های اساسی سرمایهگذاری در بخش کشاورزی
به‌طور کلی سرمایهگذاری در بخش کشاورزی ایران با موانع و چالش‌های اساسی مواجه است که برخی از آنها عبارتند از:
1. عدم امنیت سرمایهگذاری در سطح اقتصاد کلان و کمبود زیربناهای مناسب برای توسعه بخش کشاورزی.
2. وجود تنگناهای ساختاری در بخش کشاورزی از جمله بالا بودن نرخ بیسوادی در میان کشاورزان و کوچک بودن اندازه مزارع و واحدهای اقتصادی که به‌کارگیری روش‌های نوین آبیاری و تولید را محدود ساخته است.
3. سودآوری اندک در بخش کشاورزی به‌دلیل کوچک بودن مقیاس واحدهای بهره‌برداری و فعالیت‌ها و بالابودن مخاطرات که منجربه کاهش تمایل به سرمایهگذاری در این بخش، گریز وام و سرمایه و جذب آن در سایر بخش‌های اقتصادی به‌ویژه بخش غیرمولد شده است.
4. کمبود سرمایهگذاری در زمینه ایجاد و گسترش صنایع تبدیلی و تکمیلی.
5. کمبود سیاست‌ها و برنامه‌های تشویقی مناسب برای سرمایهگذاری بخش خصوصی و تولید تجاری در بخش کشاورزی.
6. فقدان سازوکار ارشادی برای هدایت منابع بخش خصوصی برای سرمایهگذاری تولیدی.
7. فراهم نبودن زمینه‌های جلب سرمایهگذاری خارجی به‌ویژه عدم شفافیت قوانین و مقررات ناظر بر فعالیت‌های اقتصادی و وجود ریسک‌های سیاسی، اقتصادی و اجرایی.
8. توسعه‌نیافتگی نهادها و بازار مالی کشاورزی و فقدان ابزارهای مالی مناسب جهت تأمین مالی طرح‌های میان‌مدت و بلندمدت بخش کشاورزی.
از این‌رو برای ایجاد تحرک و سرمایهگذاری در بخش کشاورزی می‌باید اصلاحات اساسی در حوزه‌های مختلف صورت گیرد. با توجه به نقش کلیدی تأمین سرمایه و تأثی ر کارکرد بازار مالی کشاورزی بر سرمایهگذاری در بخش کشاورزی، اصلاح و توسعه نهادها و بازا ر مالی و ایجاد و به‌کارگیری ابزارهای مالی مناسب جهت تأمین مالی طرح‌ها در این بخش از اهمیت بسزایی برخوردار است.
جمع‌بندی
با توجه به روند کاهنده سرمایهگذاری در بخش کشاورزی و همچنین گران بودن منابع بانکی برای فعالان بخش و از سوی دیگر نبود منابع حاصل از پسانداز در بین فعالان روستایی این بخش، بهبود سرمایهگذاری در بخش کشاورزی یکی از چالش‌های مهم پیش‌روی سیاستگزاران برای تدوین استراتژی توسعه بخش کشاورزی است. از این‌رو تدوین استراتژی بهبود سرمایهگذاری در بخش کشاورزی یکی از الزامات اصلی تدوین راهبرد جامع بخش کشاورزی در کشور است.
