علی قنبری شیرسوار
اقتصادسبز آنلاین: تأمین مواد غذایی برای جمعیت رو به رشد کشور و لزوم رسیدن به خودکفایی در تولیدات کشاورزی و امنیت غذایی ایجاب میکند، میزان تولیدات بخش کشاورزی در کشور افزایش یابد. لازمه این امر تغییر در سیستمها و روشهای کشاورزی سنتی از جمله کشتهای خاکی و باز (کشت در مزرعه و باغ) و جایگزین نمودن روشهای نوین و پربازده همچون کشتهای هیدروپونیک است. کشت هیدروپونیک با وجود نیاز به تخصص کافی و سرمایه اولیه نسبتاً بالا در مقایسه با کشت خاکی، مزایای زیادی دارد همچنین با استفاده از این روش، با بهرهگیری از افراد متخصص و جوان کشور، ضمن کارآفرینی و ایجاد اشتغال، با تولید محصولات ارزشمند به توسعه اقتصاد کشور نیز میتوان کمک نمود.
در سراسر جهان روند افزایش جمعیت به طور قابل توجهای رو به رشد است. از آنجاییکه نیمی از جمعیت جهان در مناطق شهری و نیمه شهری زندگی میکنند (هرچند این نسبت در کشورهای توسعه یافته به 90 درصد نیز میرسد) بنابراین الگوهای مصرفی برای مواد غذایی متفاوت شده است. در ادامه گزارش سرویس پژوهشهای خبری صدا و سیما میخوانیم: به همین دلیل عرضه میوه، سبزیجات، گوشت، ماهی، محصولات لبنی و محصولات کشاورزی باید با استانداردهای بالاتری از نظر سلامت مواد غذایی صورت گیرد و باید دارای طراوت و طعم بهتری باشند. با توجه به تحقیقات انجام شده تا سال 2050 جمعیت انسانها در روی کره زمین به چیزی حدود 9.6 میلیارد نفر میرسد که با افزایش چنین جمعیتی نیاز به تکنیکهای کشاورزی متناوب برای کمک به تغذیه انسانها و آسیب نرساندن به محیطزیست میباشد. نظر به وجود محدودیتهای منابع آبی و پایین آمدن کیفیت خاک، تولید محصولات کشاورزی و منابع غذایی برای تأمین نیازهای جمعیت در حال رشد جهان مستلزم استفاده از روشها و راهکارهای نوین و پربازده جهت تولید بیشتر و با کیفیتتر میباشد. بنابراین کشورهای مختلف درصددند با رشد، توسعه و رسیدن به حداکثر تکنولوژی، صنعت و کشاورزی ضمن خودکفایی، نیازهای اساسی جامعه خود (غذا) را، تأمین نمایند.
از جمله روشهای مؤثر در این زمینه تولید و کشت گیاهان به روش هیدروپونیک است. از این طریق ضمن افزایش تولید در واحد سطح، تولید بیش از یک محصول در سال، افزایش کیفیت محصول تولیدی، صرفهجویی در مصرف آب، استفاده از اراضی غیرقابل کشت، عدم وابستگی تولید به شرایط محیطی، امکان بازاریابی مناسب و تنظیم برنامه کشت مطابق با نیاز بازار، تولید محصول در تمام فصول سال با توجه به امکان کنترل عوامل محیطی، ایجاد فرصتهای شغلی مناسب برای جوانان و کارآموختگان کشاورزی و هدایت فعالیتهای بازرگانی جهت جریان کالا یا خدمات از تولید کننده تا مصرف کننده میسر میگردد. کشت متداول خاکی و کشاورزی در فضای باز (مزرعه و باغ) دارای مشکلات متعددی از جمله بیماریهای خاکی، کاهش مواد آلی در خاک و کشت نشدن برخی از محصولات خاص، عدم کنترل دقیق عناصر غذایی در مراحل مختلف رشدی گیاه درون بستر خاکی مزرعه، عدم کنترل علفهای هرز، کاهش راندمان مصرف آب، عدم کنترل شرایط محیطی نوری و دمایی و … میباشد. علاوه بر این در شرایط کشت خاکی در مزارع و باغات بهدلیل اثر اقلیم کشت تمام محصولات در تمام فصول، امکانپذیر نیست. بنابراین به رغم وجود منابع خاکی و زمینهای متعدد و مستعد کشاورزی بهدلیل وجود مشکلات فوق، بررسی و یافتن روشهای نوین و جایگزین به جهت تولید بیشتر و با کیفیتتر محصولات کشاورزی و غذایی ضرورت یافته است. یکی از این شیوههای تولید، کشت هیدروپونیک است که امروزه در بیشتر کشورها مورد توجه قرار گرفته و در مطالعات مختلف مزیتهای آن آشکار شده است.
ضرورت و اهمیت توسعه کشت هیدروپونیک
بهطور کلی در کشت هیدروپونیک با وجود نیاز به تخصص کافی و سرمایه اولیه نسبتاً بالا در مقایسه با کشت خاکی مزایای بسیاری مانند عملکرد بالا، نیاز به نیروی کار کم، آسان بودن کارها، عدم نیاز به رعایت تناوب کشت، کنترل علفهای هرز، یکنواختی رشد گیاهان، حداقل اتلاف آب، عدم رقابت گیاهان برای آب و عناصر غذایی، امکان اعمال تأمین مواد غذایی متناسب با نیازهای گیاهان و استفاده کمتر از مواد شیمیایی و در نتیجه سالمتر بودن محصولات کشاورزی مشاهده میگردد. ایران بهدلیل شرایط خاص آب و هوایی و محدودیتهای منابع آبی از جمله کشورهایی است که نیازمند تجدیدنظر اساسی در ساختار نظام کشت بوده و در این راستا توسعه کشتهایی نظیر کشت هیدروپونیک میتواند به عنوان یک راهکار مناسب مطرح باشد.
کشت هیدروپونیک به عنوان فشردهترین روش تولید در صنعت کشاورزی امروزی و نیز سریعترین بخش در حال رشد کشاورزی است که میتواند به خوبی تولید مواد غذایی در آینده را تضمین کند. استفاده از این روش در کشور ما نیز در حال گسترش است. در برخی از نقاط ایران مانند هشتگرد کرج، کرمانشاه، تهران و جزیره کیش تولید محصولات باغی به روش کشت هیدروپونیک و بهصورت تجاری گسترش یافته است. هدف از ارایه این مطلب معرفی سیستم کشت هیدروپونیک، مزایا، معایب، انواع سیستمهای هیدروپونیک، محصولات قابل کشت و استفاده از این سیستم کشت در سطح وسیع جهت افزایش کارایی منابع آبی، افزایش تولید محصولات کشاورزی و باغی با کاهش هزینههای فرآیند تولید بوده است. همچنین ساختارهای طراحی شده سیستم کشت هیدروپونیک در سطح کوچک یا خانگی با هدف تأمین محصولات موردنیاز فرد به صورت ارگانیک، استفاده از فضاهای بلااستفاده، ایجاد پوشش سبز، زیباسازی منزل و تلطیف روحیه بهواسطه مشاهده و ارتباط با گیاهان و نیز فرهنگسازی و آشنایی با این سیستم کشت مفید و پربازده بوده است.
تعریف و تاریخچه کشت هیدروپونیک
در اواخر قرن نوزدهم با شناخت مواد غذایی پرمصرف و بعدها نیاز به مواد کممصرف و فراهم نمودن شرایط تهویه مناسب در محلولهای غذایی به طور مصنوعی سیکل کامل تولید از مرحله سبز شدن تا مرحله باردهی و مرگ از نظر علمی در حوالی سالهای 1930 1920 امکانپذیر اعلام شد. اصطلاح هیدروپونیک ( Hydroponicum ) اولینبار بهوسیله Gericke پیشنهاد شد که او موفق شده بود در کالیفرنیا تولید نباتات را در معیار تجارتی بدون استفاده از خاک از رشد اولیه تا مرحله باردهی نشان دهد. این اصطلاح مجموعهای است از یک لغت یونانی Hydro یعنی آب و کلمه لاتین Ponero یعنی جای دادن که بهطور خلاصه مفهوم قرار گرفتن چیزی در آب از آن استنباط میشود. بهطور دقیقتر هیدروپونیک به پرورش گیاهان در محیط بدون خاک اطلاق میشود.
پرورش گیاهان به روش گلخانهای بدون خاک یا هیدروپونیک یکی از راهکارهای مهم برای رسیدن به حداکثر محصول در حداقل زمان و با کیفیت عالی است. در این روش معمولاً موادی برای حفظ و نگهداری سیستم ریشهای بهکار میرود و تغذیه گیاه از طریق محلول غذایی که به محیط اضافه میشود صورت میگیرد. ماده بهکار رفته بهعنوان بستر رشد ممکن است یک ماده آلی (پیت موس، پوست درخت و یا مواد آلی دیگر) و یا یک ماده غیرآلی نظیر پرلایت، ورمیکولایت و پشم سنگ باشد.
اهداف کشت هیدروپونیک
تولید میوه و سبزی تازه در زمینهای خشک، سنگی، باتلاقی و زمینهای غیرقابل کشت؛
بهرهبرداری از اماکن متروکه مثل انبار، گاراژ و غیره؛
کشت گیاهان علوفهای به طور متوالی برای واحدهای کوچک دامداری؛
صرفهجویی قابل ملاحظه در مصرف آب در مناطق دارای کمبود آب؛
بازده بیشتر در تولید سبزیجات و گلهای خارج از فصل در گلخانه؛
سهولت پیشبینی میزان عملکرد؛
کیفیت بهتر محصولات؛
کاهش میزان ابتلا به بیماریهای ارگانیک و انگلی گیاهان؛
کاهش هزینه نیروی انسانی به علت حذف عملیات خاکی؛
تولید محصولات ارگانیک و عاری از سموم
معایب کشت هیدروپونیک
مسأله مهم در کشت بدون خاک سرمایهگذاری اولیه بوده زیرا در سطح تجاری و وسیع، تمام سیستم به صورت اتوماتیک است. همچنین نیاز به نیروی متخصص در مراحل کار (مانند آمادهسازی محلول غذایی، تنظیم PH و …) از دیگر معایب این روش کشت میباشد.
تجارب کشورها در زمینه کشت هیدروپونیک
اولینبار هیدروپونیک توسط گریک پیشنهاد شد که او موفق گردیده بود در کالیفرنیا تولید نباتات را در معیار تجارتی بدون استفاده از خاک، از رشد اولیه تا مرحله باردهی نشان دهد. در سال 1940 میلادی اولین تجارت تولیدات هیدروپونیک با سطح کشت 10 هکتار در دنیا آغاز شد که در سال 1970 این مقدار به 300 هکتار و در سال 1980 به 6000 هکتار افزایش یافت که طی 40 سال افزایش بسیار چشمگیری داشته است و همچنین محاسبه شد که برای زمینهای بین 20000 الی 25000 هکتار میتوان مبلغی بین 6 میلیون دلار تولیدات محصولات هیدروپونیک را انجام داد.تولیدات تجاری هیدروپونیک برای کشورهایی مانند هلند ( 10000 هکتار)، اسپانیا (4000 هکتار)، کانادا ( 2000 هکتار)، ژاپن ( 1000 هکتار)، نیوزلند (550 هکتار) گزارش شده است که محصولاتی مانند گوجهفرنگی، خیار، فلفل دلمه، تربچه، توتفرنگی و … کشت میشود.تحقیقاتی که در مصر انجام شده، نشان میدهد که سرانه مصرفی گوجهفرنگی برای هر نفر 91 کیلوگرم در سال است که 25 کیلوگرم آن به وسیله گوجه فرنگیهای کشت شده به روش هیدروپونیک در هایپرمارکتهای موجود در این کشور خریداری و مصرف میشود. در شهر توکیو ژاپن، یک جزیره نه چندان بزرگ را به کشت برنج با روش هیدروپونیک اختصاص دادند. بدین شکل که برنج را در خزانههای زیرزمینی در یک محیط بدون خاک کشت کرده و بنابراین با این روش توانستند برنج را چهار بار در سال برداشت کنند. گزارشهای اخیر نشان میدهد که در حال حاضر بیش از یک میلیون خانواده در آمریکا دارای دستگاههای کشت بدون خاک بوده که از آن جهت تولید مصرف خانگی استفاده میشود. فرانسه، کانادا، آفریقای جنوبی، هلند، ژاپن، استرالیا و آلمان از جمله کشورهای پیشرو در زمینه کشت هیدروپونیک است.
نوع محصولات مناسب برای کشت هیدروپونیک
گیاهان مختلفی را میتوان بهصورت هیدروپونیک کشت کرد ولی بعضی از آنها موفقیت بیشتری در این سیستم دارند.کشت هیدروپونیک برای میوههایی با محصولات مقاوم از قبیل گوجه فرنگی، خیار، فلفل، گیاهان برگی مثل کاهو، سبزی و گیاهانی که رشد سریعی دارند، ایدهآل است.
بازار محصولات هیدروپونیک
در کشت هیدروپونیک با استفاده از برخی فرمولاسیونهای غذایی میتوان در سریعترین زمان به محصول با کیفیت رسید و به بازار عرضه کرد. همچنین عملکرد در واحد سطح در این روش افزایش مییابد که خود امری مؤثر در ارزش اقتصادی محصول بوده که تفاوت قابل ملاحظهای با کشت خاکی داشته و از نظر تجاری به صرفهتر است. اولین محصولاتی که برای کاشت در هیدروپونیک استفاده میشد گوجه و فلفل بود و با استفاده از تکنیکهای مختلف محصولات دیگر نیز به بازار عرضه شد.
انواع سیستمهای کشت هیدروپونیک به طور کلی دو نوع سیستم هیدروپونیک وجود دارد:
سیستم باز: محلول غذایی پس از تغذیه گیاه به تانک باز نمیگردد (مانند کشت در پشم سنگ و کشت کیسهای و کشت در سنگریزه). مزیت این روش جلوگیری از گسترش بیماری است.
سیستم بسته: محلول غذایی پس از تغذیه گیاه به تانک باز میگردد و مجدد مورد استفاده قرار میگیرد و به عبارت دیگر محلول در یک چرخه قرار دارد و به آن مواد غذایی که کاهش مییابند و آب اضافه میشود. در این روش احتمال شیوع آلودگی گیاهان وجود دارد.
بیشتر بخوانید: مقرراتزدایی از تولید اولویت دولت سیزدهم
انواع هیدروپونیک از نظر نحوه استعمال محلول غذایی به ریشههای گیاه
شش نوع پایه از سیستمهای هیدروپونیک شامل سیستم جزر و مد، قطره چکانی، ایستا، تکنیک فیلم غذایی، آب کشت و هوا کشت (آئروپونیک) وجود دارد. مدلهای متنوعی از سیستمهای هیدروپونیک موجود است که همه این روشها بر اساس این 6 سیستم پایه طراحی شدهاند.
موانع و چالشهای توسعه کشت هیدروپونیک در کشور
کمبود نیروی متخصص در زمینه کشتهای هیدروپونیک به ویژه در زمینه ساخت محلولهای غذایی سیستمهای هیدروپونیک
کمبود نیروی انسانی ماهر جهت کار در این گلخانهها
پایین بودن اطلاعات و دانش فنی کشاورزان و بهرهبرداران گلخانهای درخصوص انواع سیستمهای کشت هیدروپونیک
کمبود اعتبارات جهت حمایت از طرحهای گلخانهای با سیستم کشت هیدروپونیک
برنامهها و سیاستهای وزارت جهاد کشاورزی
برای توسعه کشت هیدروپونیک در کشور
اصلاح، بازسازی و نوسازی گلخانههای سنتی و فرسوده به گلخانههای مدرن با اولویت کشتهای هیدروپونیک، بازچرخانی آب و استفاده از سایر فناوریهای نوین
استفاده از کشت هیدروپونیک بهجای کشت خاکی برای صرفهجویی در مصرف آب
راهکارها برای توسعه کشت هیدروپونیک در کشور
برگزاری دورههای آموزشی و ترویجی
برگزاری کنگره / سمپوزیومهای ملی و بینالمللی در کشور با موضوع هیدروپونیک
تهیه و اجرای برنامههای رسانهای
ارایه واحد تخصصی سیستمهای کشت هیدروپونیک در دانشگاهها و دانشکدههای کشاورزی
انعقاد تفاهمنامههای همکاری درخصوص آموزش مدیریت تولید در گلخانههای هیدروپونیک با کشورهای پیشرو در این زمینه به خصوص هلند
برگزاری تورهای ترویجی بازدید از گلخانه مدرن کشت هیدروپونیک
انتخاب و معرفی گلخانه نمونه هیدروپونیک در برنامه هفته جهادکشاورزی
تربیت نیروی ماهر برای کار در گلخانههای هیدروپونیک
تأمین و ارایه تسهیلات با بهره بانکی اندک و بازپرداخت طولانی به متقاضیان
با توجه به افزایش روزافزون جمعیت، تولید محصولات کشاورزی و منابع غذایی از مسائل بسیار مهم میباشد. کشت سنتی به روش خاکی در فضای باز، باغ یا گلخانه با برخی مشکلات و محدودیتها مواجه است، بنابراین استفاده از روشهای نوین و پربازده برای دستیابی به بالاترین کمیت و کیفیت ضرورت مییابد. یکی از سیستمهای پربازده، کشت هیدروپونیک بوده که بهدلیل عملکرد بالا، نیاز به نیروی کار کم، آسان بودن کارها، عدم نیاز به رعایت تناوب کشت، کنترل علفهای هرز، یکنواختی رشد گیاهان، صرفهجویی در مصرف آب، عدم رقابت گیاهان برای آب و عناصر غذایی، امکان اعمال تأمین مواد غذایی متناسب با نیازهای گیاهان و استفاده کمتر از مواد شیمیایی و در نتیجه سالمتر بودن محصولات کشاورزی بسیار قابل توجه است.
کشت هیدروپونیک در مساحت وسیع و نیز در سطح کم بهصورت خانگی قابل اجراست. با توجه به تغییر سبک زندگی در ساختمانهای مسکونی دارای فضاهای بلااستفاده، بام و … میتوان از این روش استفاده کرد که علاوه بر تأمین محصولات غذایی موردنیاز سبب ایجاد پوشش سبز در ساختمان و زیبایی نما و تلطیف روحیه میشود.
علاوه بر موارد فوق و کاربرد فراوان این نوع کشت میتوان با استفاده از اینکار با بهرهگیری از نیروهای متخصص و جوان کشور سبب کارآفرینی و ایجاد اشتغال و نیز تولید محصولات ارزشمند و اقتصادی کشور شد.