دکتر حسین شیرزاد *

در حالی‌که افکار عمومی و جامعه گندم کاران کشور در انتظار تغییرات در قیمت خرید تضمینی گندم به سر می برند و افزایش تورم جهانی مواد غذایی، تنگناهای لجستیکی و تغییرات شدید اقلیمی بر این بازار سیطره دارد. امری متعارف به نظر می رسد که بهره برداران گندم کار ایرانی نیز با توجه به شرایط موجود تورم درکشور، رشدهزینه‌های نهاده‌های زراعی و هزینه‌های خدماتی تولید و رصد بازارهای بین المللی مطالبات قیمتی مورد نظر خویش را دنبال نمایند. این یادداشت درصدد است تا به سیاستگزاران کمک نمایند تا درگزینش‌های قیمتی خویش پارامترهای بیشتری را در الگوریتم‌های هزینه‌ای و قیمت تمام شده گندم لحاظ نموده تا قیمت‌های منصفانه تری را در فراگرد خرید دنبال نمایند. در ابتدا باید اشاره داشت که خشکسالی در آرژانتین باعث کاهش پیش‌بینی‌های تولید گندم برای برداشت اخیر شده است. خوش‌بینی برای برداشت بیش از 21 میلیون تنی در ماه‌های گذشته، اخیراً به دلیل خشکسالی به کمتر از 12 میلیون تن کاهش یافته است و اثرات آن از ماه آتی بر بازار گندم خود را بروز خواهد داد. استرالیا نیز از دو سال پیش روند کاهشی تولید گندم خود را ادامه داده است. آب و هوای نامساعد در فرانسه و هند می تواند حجم گندم تولیدی را کاهش دهد. همان گونه که پیش بینی میشد، از فوریه 2022، جنگ روسیه و اکرایین، بازارهای جهانی را تکان داد و فصلی از نوسانات بی‌سابقه و قیمت‌های بی‌سابقه را در بخش کشاورزی آغاز کرد. روسیه بزرگترین کشور صادرکننده گندم در جهان و اوکراین، قبل از جنگ، چهارمین کشور بزرگ جهان بود. در واکنش به جنگ روسیه و اکرایین، معاملات آتی گندم هیئت تجارت شیکاگو به 14.25 دلار در هر بوشل افزایش یافت. همراه با رکورد مصرف جهانی، کمبود تولید و تنش در ترازنامه جهانی غلات، این جنگ سایه‌ای از عدم اطمینان را بر صنعت غلات ایجاد کرد. در ماه مه 2022، زمانی که هند صادرات گندم را ممنوع کرد،قیمت‌ها در بازار دوباره افزایش یافت، درست چند روز پس از اینکه مقامات دولت هند به خریداران جهانی اطمینان دادند که هند این هزینه را برای جبران عرضه از دریای سیاه و کمک به کاهش تورم جهانی قیمت مواد غذایی هدایت خواهد کرد. معاملات آتی گندم CBOT بار دیگر به رکورد 12.77 دلار در هر بوشل رسید ( رکورد تاریخی فروش گندم بازار مربوط به هفدهم ماه مه سال 2022 بود که این محصول با نرخ 12.7 دلار به ازای هر بوشل به فروش رفت). نوسانات قیمتی تا جولای 2022، زمانی که روسیه و اوکراین با حمایت سازمان ملل و ترکیه با کریدور غلات دریای سیاه موافقت کردند، ادامه یافت تا اینکه طرفین با ایجاد مرکز هماهنگی مشترک برای تسهیل صادرات برای منطقه موافقت کردند. این توافق به عرضه‌های محبوس شده در روسیه و اوکراین اجازه داد تا دوباره وارد بازار جهانی شوند و در واکنش به آن، قیمت‌های آتی گندم 37 درصد نسبت به بالاترین رقم بهار کاهش یافت. با راه افتادن کریدور غلات دریای سیاه، از ماه‌های تابستان سال گذشته این اجازه داده شد تا گندم مورد نیاز برای نیازمندترین و بزرگترین واردکنندگان گندم جهان در خاورمیانه و بویژه آفریقا ارسال شود. این توافق که در ماه نوامبر تمدید شد، با برخی بحث‌های دشوار، قرار بود دوباره در ماه مارس تمدید شود. اما این امر مستلزم مشارکت و تفاهم کامل روسیه و اوکراین است، اگرچه هر دو در حال حاضر ناامیدی خود را از کارآیی توافقنامه ابراز می کنند. فعالان بازار انتظار دارند در هفته‌های آینده شاهد نوساناتی در بازار گندم باشند زیرا بازار همچنان در انتظار اخباری در مورد تمدید قرارداد کریدور غلات دریای سیاه است که در 18 مارس 2023 منقضی ‌شد. اگر قرارداد تمدید شود، فشار بر پایین آمدن قیمت گندم احتمالا ادامه خواهد داشت. علاوه بر این، محوله‌های بزرگ گندم استرالیا و روسیه احتمالا همچنان بر قیمت‌ها تاثیر خواهند گذاشت. اما برخی از فعالان بازار نیز فکر می کنند که تا زمانی که میزان محصول گندم نیمکره شمالی مشخص نشود، قیمت گندم در محدوده نوسانات وسیعی به تجارت خود ادامه خواهد داد. از طرفی باید فهمید که چین در اینجا چه نقشی ایفا خواهد کرد، آیا آنها از روسیه حمایت خواهند کرد و به آنها سلاح می دهند؟ چین تقریبا با بیشتر سیاستهای تجاری و منطقه ای ایالات متحده به تعارض رسیده و اختلافات جدی است. عرضه غلات ممکن است در صورت عدم تمدید قرارداد، کریدور غلات را مورد تهدید قرار دهد و در نتیجه شاهد کاهش 4 تا 5 میلیون تنی صادرات غلات در ماه از اوکراین باشیم. موضوع دیگر عقب ماندگی کشتی‌ها در بنادر اوکراین است و در حال حاضر هیچ پیشرفتی وجود ندارد، همه چیز در ناوگان‌های تجاری و کریدور حمل ثابت است . حدود 140 کشتی در انتظار بازرسی هستند. در طرف روسیه این بازرسی‌ها بواسطه وارسی اسناد به کندی پیش می رود. اوکراین به طرفین خود پیشنهاد کرده که قرارداد کریدور غلات را به جای 120 روز برای یک سال کامل تمدید کنند و همچنین تعداد گروه‌های بازرسی را افزایش دهند تا از صف‌های بازرسی شناورها کاسته شود. همچنین از بندر میکولایف (که 35 درصد از صادرات مواد غذایی اوکراین را تشکیل می‌دهد) بازرسی‌ها با سرعت بیشتری انجام گیرد.روسیه نیز درخواست نمود تا ملاحظات تازه ای درمعاملات آینده لحاظ شود. این امر باعث کاهش سرعت تجارت و تحویل غلات به بازارمی شود. همچنین روسیه پیشنهاد کرده است که ابتکار مورد حمایت سازمان ملل که امکان صادرات غلات از بنادر دریای سیاه اوکراین را فراهم می‌کند، تنها برای 60 روز تمدید شود .قرارداد آزادسازی صادرات غلات از بنادر جنوبی دریای سیاه اوکراین ، قبلاً برای 120 روز تمدید شده بود و نگرانی‌هایی وجود دارد که تمدید کوتاه‌تر آن می‌تواند مشکلات لجستیکی ایجاد کند . تغییر بالقوه اصلی در توافق، کوتاه شدن مدت تمدید از 120 روز به 60 روز است ، تغییری که توسط روسیه حمایت می شود اما اوکراین با آن مخالفت می کند. احتمالاً یک دوره کوتاه‌تر تمدید عملاً به معنای حجم کمتری از محموله‌های غلات و دانه‌های روغنی به خارج از اوکراین از طریق این کریدور خواهد بود. در این میان ترکیه نیز به‌عنوان امضاکننده ابتکار غلات دریای سیاه از گسترش 120 روزه طرح غله حمایت کرده است. در دو گزارشی که اخیرا منتشر شده، صادرات غلات اوکراین برای فصل 2023 تا 15 مارس به 34.7 میلیون تن رسیده است. در گزارشات بعدی صادرات غلات اوکراین تا 27 مارس 17.7 درصد کاهش یافته و به 36.9 میلیون تن رسیده است که نشان دهنده کاهش برداشت محصول و مشکلات لجستیکی ناشی از نبرد با روسیه است. این در حالیست که اوکراین تا همین تاریخ در سال گذشته 44.8 میلیون تن غلات صادر کرده بود. نتیجه آنکه تا این تاریخ، شواهد نشان می دهد که فشار جهانی گندم تا سال 2023 بدتر می شود، و خطرات ریسک قیمت همچنان باقی است. چون در اوکراین به دلیل جنگ، سطح کشت شده محصولات زمستانه سال 2023 را حدود یک چهارم کاهش یافته و با نزدیک شدن به مهلت نهایی برای قرارداد مهم کشتیرانی دریای سیاه، بازرسی‌ها افزایش یافته و قیمت گندم افزایش ملایم تا متوسطی را تجربه کرده طرفه اینکه توصیه روسیه به صادرکنندگان این کشور مبنی بر عدم فروش گندم، معاملات آتی می شیکاگو SRW با 5.25 سنت افزایش به 7.0150 دلار رسانده، معاملات آتی می کانزاس سیتی HRW با 0.75 سنت افزایش به 8.1850 دلار رسید و معاملات آتی گندم بهاره می MGEX با 2.75 سنت افزایش به 8.5275 دلار رسید. در بازار غلات؛ حضور روسیه به عنوان بزرگترین صادرکننده گندم نقش حیاتی دارد، بی تردید، روسیه پس از کاهش شدید قیمت جهانی غلات ظرف دوماه‌ اخیر، صادرات گندم از این کشور را طی ماه‌های آتی محدودتر میکند چون بخوبی می داند که محموله‌های گندم روسیه برای تجارت جهانی محصولات کشاورزی و تامین مواد غذایی حیاتی است. برداشت محصول سال گذشته در آنجا به کاهش بیش از 40 درصدی قیمت آتی گندم نسبت به رکوردی که درست پس از جنگ مسکو و اوکراین به وجود آمد، کمک کرد. در این رابطه در فروردین ماه امسال کارگیل ” Cargill Inc ” که صادرکننده بزرگ گندم روسیه است، اعلام نموده که صادرات غلات خود را متوقف خواهد کرد. تا کنون این قوی‌ترین اقدامی است که توسط یک تاجر بزرگ محصولات کشاورزی غربی برای عقب‌نشینی از بازار غلات روسیه صورت می پذیرد.البته اگرچه محصولات زراعی روسیه تحت هیچ تحریمی نیستند ، اما تجارت گندم می تواند به دلیل محدودیت‌های بانکی و شرکت‌های دولتی روسیه پیچیده تر شود. شرکت آرچر-دانیلز-میدلند هم در حال بررسی گزینه‌هایی برای خروج از فعالیت‌های اصلی غلات روسیه است و احتمالاً به فهرست بازرگانان کشاورزی غربی که از روسیه خارج می‌شوند، اضافه می‌شود. عقب نشینی شرکت‌های غربی کنترل تجارت غلات در جهان را تنگ و سخت تر می‌کند و بازار تجارت غلات را بیشتر تحت کنترل شرکت‌های محلی قرار می دهد و تاجران داخلی روسی جایگزین تجار خارجی خواهند شد. با انقباض بازار، عرضه گندم هرچه بیشتر به تولیدکنندگان حاشیه‌ای وابسته می‌شود، یعنی آنهایی که مقدار نسبتاً کمی تولید و عرضه می‌کنند.تعداد ذی نفعان و ذی مدخلان تجارت گندم بیشتر میشود. این خطر نوسانات قیمت مواد غذایی را در اثر رویدادهای شدید آب و هوایی افزایش می دهد. به موازات این رخداد در غرب آفریقا انیت غذایی به ویژه در معرض خطر است و 70 درصد از زمین‌های زراعی در معرض خشکسالی قرار دارند. روسیه به تجار غله خود ابلاغ نموده تا اطلاع ثانوی، محصول گندم خود را با نرخی کمتر از 275 دلار به ازای هر تن به فروش نرسانند. این نرخ براساس بازبینی هزینه‌ها و قیمت تمام شده تولید گندم در این کشور تعیین شده است. نکته مثبت شاید این باشد که در این شرایط غلات روسیه به کشورهایی مانند مصر، ایران، بنگلادش و حتی ترکیه سرازیر می‌شود که همگی نسبت به روسیه نظر مثبتی دارند. از سوی دیگر در بحبوحه خشم برخی از کشاورزان اروپایی به دلیل هجوم غلات ارزان اوکراینی، مقادیر زیادی از غلات اوکراینی که ارزان‌تر از غلات تولید شده در اتحادیه اروپا هستند، به کشورهای اروپای مرکزی رسیده‌اند و به قیمت‌ها و فروش کشاورزان محلی ضربه می‌زنند. آمارها نشان می دهد امسال نیز برای سومین سال متوالی، مصرف جهانی گندم از تولید پیشی گرفته است. عدم قطعیت ناشی از جنگ به تلاطم بازار ادامه خواهد داد. همانطور که در اکتبر گذشته مشاهده شد، زمانی که روسیه تهدید کرد که از طرح غلات دریای سیاه خارج خواهد شد، قیمت‌ها در پاسخ به تهدید افزایش یافت و در رخداد بعدی، در 25 ژانویه 2023 زمانی که یک موشک روسی به یک کشتی باری ترکیه در بندر خرسون در اوکراین اصابت کرد ، قیمت معاملات آتی را نیز برای مدتی افزایش داد. بنابراین تا زمانی که جنگ ادامه دارد، نوسانات قیمتی و اختلال در عرضه در بازارهای نهاده‌ها بویژه کود یک نگرانی است وترازنامه‌های جهانی غلات نیز در سال زراعی جدید بدلیل تقاضای قوی چین و عدم اطمینان در مورد معامله صادرات غلات دریای سیاه فشرده خواهند ماند و مصرف جهانی گندم همچنان از تولید پیشی می گیرد. عامل دیگر، اگرچه منحصر به امسال نیست، اما آب و هوا همچنان نقش مهمی در قیمت‌ها ایفا می‌کند زیرا بازارها از نزدیک بر خشکسالی محصول گندم آرژانتینی و شرایط گندم قرمز زمستانه سخت در دشت‌های مرکزی و جنوبی ایالات متحده نظارت می‌کنند. عدم اطمینان در مورد تمدید طرح غلات دریای سیاه همچنان بر بازار تأثیر می گذارد و شاید نوسان قیمت گندم “بالا باقی بماند”.

* تحلیل گر و دکترای توسعه کشاورزی