محصول تراریخته یا GMO

اقتصادسبز آنلاین: محصولات تراریخته (Genetically Modified Organism) محصولاتی هستند که به‌صورت طبیعی در طبیعت وجود ندارند و طی عمل اصلاح ژنتیکی پدید آمده‌اند یا به اصطلاح دچار دستکاری ژنتیکی شده‌اند.
طبق آمار، جمعیت زمین تا سال 2050 میلادی بالغ بر 9 میلیارد نفر خواهد شد و از آن جایی که منابع زمین محدود است، توانایی پاسخگویی و تولید غذا برای این جمعیت با روش‌های فعلی امکان‌پذیر نیست. شرکت‌های تولید کننده مواد غذایی با استفاده از علم مهندسی ژنتیک سعی بر این دارند تا با اصلاح و دستکاری ژنتیک کیفیت،کمیت و مقاومت محصولات خود را افزایش و هزینه‌های تولید را کاهش دهند.

تراریخته بخوریم یا نخوریم؟

سازمان سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد، فائو، سعی می‌کند نه طرف مخالفان را بگیرد نه طرف موافقان را. این سازمان با این‌که قبول دارد که «این محصولات باعث افزایش تولید، تنوع و کیفیت محصولات غذایی و کاهش هزینه تولید و تخریب محیط‌زیست» می‌شود اما در همان حال به گزینه‌هایی مثل کشاورزی بوم شناختی و کشاورزی هوشمند اقلیم محور هم به‌عنوان گزینه‌هایی که باید مورد توجه قرار بگیرند اشاره می‌کند.
خوزه گراتسیانو داسیلوا دبیرکل سابق فائو با محصولات تراریخته مخالفتی نداشت اما با انحصار تولید بذر تراریخته در دست چند شرکت مخالف بود و همچنین به «اقدامات مناسب» برای جلوگیری از آلودگی محیط‌زیست هم تأکید دارد و می‌گوید برای رفع گرسنگی در دنیا این راه، نباید الویت داشته باشد.
مرجع رسمی آمار در زمینه میزان کاشت و تولید این محصولات در دنیا، سازمان ملل یا سازمان بهداشت جهانی یا بانک جهانی نیستند، بلکه نهادی است غیر انتفاعی به نام «خدمات بین‌المللی برای استفاده از کاربردهای بیوتکنولوژی کشاورزی» (ISAAA) که مقر آن در آمریکا است و حامیان آن شرکت‌های تولید کننده این محصولات و چند نهاد دانشگاهی و تحقیقاتی در آمریکا، آسیا و آفریقا هستند.
حال تکلیف ما چیست؟ تراریخته خوب است یا بد؟ بخوریم یا نخوریم؟ بکاریم یا نکاریم؟ سعی می‌کنیم به این سوالات دشوار تا حد ممکن پاسخ دهیم. از این رو استدلال‌های مخالفان و موافقان را مقایسه می‌کنیم.
ابتدا تعریف، سازمان بهداشت جهانی، تراریخته به «گیاهان، جانوران یا موجودات میکروسکوپی گفته می‌شود که ترکیب ژنتیکی آنها (DNA)به طریقی تغییر یافته که در طبیعت از راه جفتگیری یا نوترکیبی طبیعی اتفاق نمی‌افتد.»

آیا محصولات تراریخته به سم کشاورزی بی‌نیازند؟
بر‌خلاف تصور جواب منفی است، محصول تراریخته به یک یا چند نوع آفت مقاوم است اما به آفات دیگر نه. علاوه بر این مقاومت به محصول تراریخته هم دیده شده که در این موارد باید از سم استفاده کرد. در برخی موارد محصولات تراریخته باعث کاهش نیاز به سم شده‌اند اما در کل دنیا مصرف سموم کشاورزی رو به افزایش است که برای فعالان محیط زیست دغدغه بزرگی است. در فهمیدن موضوع تراریخته، همیشه باید در کنار بذر سموم کشاورزی را هم مد‌نظر داشته باشیم.
با توجه به افزایش جمعیت بشر به حدود 8 میلیارد نفر و در نظر گرفتن این حقیقت که نزدیک به نهصد میلیون نفراز مردمان جهان، به‌ویژه در کشورهای در حال توسعه دچار محرومیت و فقرغذایی هستند، استفاده از فناوری‌های جدید برای بهبود کیفیت و افزایش تولید مواد غذایی اجتناب‌‌ناپذیر است.
دستکاری ژنتیکی مواد غذایی مانند غلات، ذرت، سویا و غیره نه تنها به کشاورزان کمک خواهد کرد که با هزینه، نیروی کار، آب و سموم کمتر، مقادیر بیشتری مواد غذایی تولید کنند و به این ترتیب نیاز مردمان بسیاری را در جهان سوم رفع خواهند کرد. سهولت تولید، نیاز کشاورزان را به استفاده از سوخت‌های فسیلی کاهش داده و نقش مثبت و مهمی در کاهش گرم شدن آب و هوای زمین خواهد داشت.

فواید استفاده از مواد غذایی تراریخته بسیارند از جمله:
کاشت گیاهانی که به بیماری‌ها و آفات و حشرات مقاوم هستند تولید را در واحد سطح افزایش داده و بخشی مهمی از کمبود جهانی به مواد غذایی را رفع خواهد کرد.
با استفاده از این تکنولوژی می‌توان گیاهان خوراکی را به سمومی که بر علیه گیاهان هرز استفاده می‌شوند مقاوم کرد، هزینه‌های تولید را کاهش داد و تولید مواد غذایی را افزایش.
دستکاری ژنتیکی گیاهان این امکان را فراهم می‌کند که آنها را در شرایط نامساعد محیطی (خشکسالی، سرما و سیل) و همچنین زمین‌هایی که چندان برای کشاورزی مناسب نیستند (شوره‌زارها) پرورش داد.
با دستکاری ژنتیکی می‌توان مواد‌غذایی را به شکلی تولید کرد که حاوی مواد مغذی مناسب و لازم باشند (انواع اسید آمینه و پروتئین و ویتامین‌های ضروری. این علاوه بر رفع کمبود مواد غذایی، به بهبود سلامت نیز کمک کنند.
دستکاری ژنتیکی این امکان را فراهم می‌کند که مواد آلرژی زا را در مواد غذایی گیاهی و یا حیوانی کاهش داد.
دستکاری ژنتیکی با افزایش زمان بهره‌وری و تازه ماندن مواد غذایی، طعم و کیفیت را بهتر می‌کند.
دستکاری ژنتیکی گیاهان حتی می‌تواند در تولید واکسن بیماری‌ها (مانند وبا و حتی ایدز) مفید و سودمند باشد.

آیا خوردن محصولات تراریخته برای انسان ضرردارد؟
شواهدی در دست نیست که خوردن این محصولات به سلامت انسان لطمه می‌زند. این بزرگترین استدلال موافقان است. مخالفان اما این استدلال را کافی نمی‌دانند. آنها می‌گویند با توجه به این‌که تقریبا حدود 20 سال است این محصولات در سطح تجاری کاشته شده‌اند، تحقیقات آنقدر طولانی نبوده که از سلامت و تاثیر این محصولات در دراز مدت بر سلامت انسان روشن نیست، آنها ددت و پی‌سی‌بی و تالیدومید. برخی متخصصان این نگرانی را مطرح کرده‌اند که این محصولات ممکن است آلرژی و بیماری‌های سیستم ایمنی ایجاد کند.

آیا مصرف سموم کشاورزی با استفاده از محصولات تراریخته کم شده و محصول زیاد می‌شود؟
این دومین استدلال بزرگ موافقان است. آنها می‌گویند محصولات تراریخته با تغییر ژنتیکی در مقابل آفات مقاوم شده اند بنابراین هم نیاز به سم کمتر می‌شود هم محصول بیشتر می‌شود چون آفت آن را از بین نمی برد. مخالفان اما این استدلال را قبول ندارند. آنها می‌گویند برای محصولات تراریخته از سم استفاده می‌شود، مثل پرفروشترین سم دنیا -راندآپ یا گلای‌فوسیت- که بر بذر تراریخته شرکت مونسنتو بی اثر است اما دیگر آفات و علف‌های هرز را از بین می‌برد. بین مخالفان و موافقان بر اثر این‌که گلای‌فوسیت سرطان زا یا مضر برای انسان است اختلاف نظر هست و تحقیقاتی وجود دارد که هر دو سوی قضیه را تایید می‌کند. سازمان بهداشت جهانی البته آن را «احتمالا سرطان‌زا» می‌داند هرچند که اخیرا این رای آژانس بین‌المللی تحقیقات سرطان به چالش کشیده شده است. شکایتی هم در دادگاه‌های آمریکا مطرح است، از طرف کشاورزانی که می‌گویند به‌دلیل استفاده از گلایفوسیت مبتلا به سرطان لنفاوی غیرهوجکینی شده‌اند.
بسیاری از دستکاری‌های ژنتیکی به تغییراتِ غیر قابل انتظار منجر خواهند شد که دلایل آن از نظر مولکولی به‌خوبی شناخته شده‌اند، از جمله به دلیل تاثیر متقابل ژنِ جدید و ژن‌های میزبان. سخت‌ترین و بسیاری از اوقات ناممکن‌ترین نوع تحقیق زمانی است که به‌دنبالِ تغییری هستیم که نمی‌دانیم کجا بروز خواهد کرد. بنابرین بسیاری از تحقیقاتی که روی سلول‌ها یا حیواناتِ آزمایشگاهی انجام می‌گیرند، کور هستند و صرفاً به دنبال تاثیراتِ بسیار مضرِهستند. به همین قیاس تحقیقات آلرژی‌زایی‌ بسیار محدود و ساده‌اند.
بسیاری از تغییرات ژنتیکی‌ می‌تواند باعثِ تغییراتِ نا‌محسوس شوند که در طولانی‌ مدت بسیار محسوس شوند. بررسی‌ این تغییرات از لحاظ علمی‌ و در کوتاه مدت تقریبا ناممکن است. به همین دلیل است که مطالعه‌ آزمایشی‌ در باره بسیاری از بیماریهای متابولیک، سرطانی و ایمنی که به تغییراتِ محیطی‌ نسبت داده می‌شوند، بسیار سخت است.
ژن‌های تغییر یافته از طرق گوناگون قابلِیت آمیختگی با ژنهای گیاهان، میکروب‌ها و جانورانِ دیگر را دارند اما پیش‌بینی‌ یا تحقیق درباره آنها دشوار یا غیر ممکن است.
اغلب تحقیقات درباره محصولاتِ تراریخته روی سلول یا حیوانِ آزمایشگاهی انجام می‌گیرد و بررسی‌ عوارض مصرف در انسان بسیار محدود یا مشکل است. در اغلبِ این مطالعات نمی‌توان مطمئن بود که باید به‌دنبالِ چه عوارضی گشت. اگر این عوارض فقط پس از سالها بروز کنند، امکانِ چنین مطالعاتی امروز ممکن نیست.
سرمایه‌گذاری در چنین تحقیقاتی براحتی می‌تواند جهت دار باشد یا نتایج زیرِ فشار‌های غیر علمی‌ بازبینی شوند. به دلیل پتانسیلِ سیاسی چنین تحقیقاتی‌ پژوهشگران نهادهای پیشرو و معتبر که کمتر نیاز به کمکِ مالی منابع صنعتی‌ دارند علاقه‌ای به فعالیت در این زمینه نشان نمی‌دهند.
این موارد خلاصه‌ای بود از دلایلی که باعث می‌شوند تا پاسخِ علمی نهایی به این موضوع بغرنج شود. در عین‌حال دعواهای اخلاقی، اجتماعی و اقتصادی این قضیه را نمی‌توان کم بها دانست.
در حالی‌‌که گروهی از دانشمندانِ درباره شواهد علمی گرم شدن اب و هوای کره زمین به‌دلایل فعالیت‌های بشر و استفاده از سوخت‌های فسیلی حرف می‌زنند، اردوی سیاسی-‌اقتصادی‌ای که خود را پرچمدار علم در زمینه محصولاتِ تراریخته معرفی‌ می‌کند، به انکارِ شواهد علمی‌ مشغول است و به بررسی نارسایی آن علاقه بسیار دارد.

آیا برای حل مشکل گرسنگی در دنیا به محصولات تراریخته نیاز هست؟
تا سال ۲۰۵۰ که جمعیت دنیا به بیش از نه میلیارد نفر می‌رسد باید تولید محصولات کشاورزی شصت درصد افزایش پیدا کند. این جمعیت به غذا نیاز دارد. اینجا هم اختلاف نظر بسیار است. برخی کارشناسان می‌گویند این موضوع را باید بر حسب شرایط هر کشور در نظر گرفت و مثلاً کشورهای جنوب صحرای آفریقا را نباید با مثلاً ایران یا آلمان مقایسه کرد و برای همه یک دستورالعمل صادر کرد. وقتی با فناوری روز تولید محصول زیاد می‌شود و منابع خاک برای تولید محصول کمتر فرسوده شده و همچنین آب کمتری مصرف می‌شود. آنها همچنین مخالفان را به ضدیت با پیشرفت علم و تکنولوژی متهم می‌‌کنند. مخالفان شواهدی را مطرح می‌کنند که مصرف سم پس از دوره ای کوتاه بیشتر شده، مسأله آب و منابع آب و گرم شدن آب و هوای زمین را در میزان محصول دخیل می‌دانند. آنها همچنین می‌گویند مخالفتی با پیشرفت علم و تکنولوژی ندارند اما تاریخ نشان داده اگر احتیاط لازم در بکاری تکنولوژی نشود می‌تواند عوارض وخیمی داشته باشد.

آیا محصولات تراریخته ضرری برای محیط زیست دارد؟
موافقان محصولات تراریخته می‌گویند سمومی که برای محصولات تراریخته استفاده می‌شود به‌تدریج در خاک تجزیه شده و به موادی مثل دی‌اکسید کربن و فسفر تبدیل می‌شود. مخالفان می‌گویند این سموم باعث آلودگی خاک و آب شده و برخلاف آنچه گفته شده تجزیه نمی‌شود. موافقان می‌گویند انتقال ژن از یک موجود به موجود دیگر در طول تاریخ در طبیعت اتفاق افتاده و باعث تنوع گونه‌های زیستی و دوام آنها شده است. مخالفان می‌گویند آنچه نظم و تعادل ظریف طبیعت انجام داده را نمی‌توان با آنچه چند شرکت عظیم در ابعادی بسیار بزرگ برای سود انجام می‌دهند مقایسه کرد.

آیا تولید و عرضه محصولات تراریخته در انحصار شرکت‌های خاصی است؟
بزرگترین شرکتهای بیوتکنولوژی کشاورزی دنیا که به «پنج غول» شهرت دارند عبارتند از: مونسانتو (آمریکا)، سینجنتا (سوییس)، بایر (آلمان)، باسف (آلمان)، دو دوپونت(آمریکا). یکی از انتقادهای مخالفان مونوپولی و انحصار این محصولات است که به محض شروع کاشت بذر تراریخته، وابستگی دائمی به تولید کننده برای بذر و سم ایجاد می‌کند.

آیا در ایران تراریخته ست؟
در ایران مشخص نیست محصولات تراریخته از کجا، به چه مقدار، چه نوع محصولاتی وارد شده و صرف چه مواد غذایی می‌شود. برچسب برای روشن شدن اینکه در محصولی تراریخته‌ها وجود دارند یا نه الزامی نیست و مصرف‌کنندگان از آن مطلع نمی‌شوند. در دو تحقیق که در مورد خوردنی‌های فرآوری شده ذرت، مثل پاپ کورن و امثال آن، ذرت تراریخته در حدود یک چهارم این محصولات پیدا شد. برخی از مقامات حتی گفته‌اند تقریبا تمام روغن مصرفی در ایران تراریخته است. در 10 سال اخیر حداقل سالی 5 میلیارد دلار محصول تراریخته وارد ایران شده است.

اقتصادسبز آنلاین / اقتصاد سبز آنلاین / اقتصادسبز / اقتصاد سبز / صنایع غذایی / صنعت غذا / کشاورزی / پایگاه خبری صنعت غذا