مریم حق‌بیان
اقتصادسبز آنلاین: در رابطه با تاریخچه وانیل، مطالب متعددی وجود دارد. از یک سو گفته می‌شود که پرورش این گیاه ابتدا از مکزیک و گواتمالا آغاز شده و در هیچ جای دیگر کشت آن مرسوم نبوده است. اسپانیایی‌ها پس از تسلط بر مکزیت تلاش کردند این گیاه را در جاهای دیگر کشت کنند که البته با ناکامی مواجه شدند، اما قدرت آنان (اسپانیایی‌ها) موجب شد که سالیان دراز، یکه‌تاز میدان بازار جهانی وانیل باشند.
در سال 1873 میلادی، یک گیاه‌شناس بلژیکی به نام شارل مورن (charles Morren) پی برد که نوع ویژه‌ای از زنبورها که در مکزیک یافت می‌شوند و یک پرنده کوچک نوک‌تیز به نام Humming birds عامل اصلی انتقال هاگ یا گرده‌افشانی گیاه وانیل بوده و تولیدمثل این گیاه، تنها از طریق این دو موجود انجام می‌شود.
شارل مورن موفق شد در گلخانه‌ای به صورت مصنوعی، گرده افشانی را روی گیاه وانیل آزمایش کند. همزمان با وی در سال 1841 میلادی نیز یک برده سیاه‌پوست توانست پس از پی بردن به این سیستم طبیعی، روش مصنوعی گرده افشانی برای گیاه وانیل را ابداع کند. نتیجه کار وی، آزاد شدنش از قید بردگی بود.
از سوی دیگر گفته می‌شود که وانیل برای اولین‌بار در قرن شانزدهم میلادی توسط «آزتک‌ها» مورد استفاده قرار می‌گرفت. فاتحان اسپانیایی، در سراسر آمریکای میانه و مکزیک امروزی، مردمانی را یافتند که از وانیل در نوشیدنی‌ها و غذاهایشان استفاده می‌کردند. پس از آن وانیل به اسپانیا، منتقل و برای عطر و طعم‌دهی یک نوشیدنی شکلاتی از آن استفاده شد. این نوشیدنی از مخلوط دانه‌های کاکائو، وانیل، ذرت، آب و عسل تهیه شده بود. دامنه مصرف این نوشیدنی به انگلستان، فرانسه و در اوایل قرن هفدهم میلادی به کل اروپا گسترش یافت. نخستین بار «توماس جفرسون» در سال 1780 میلادی در پاریس از وانیل برای طعم‌دار کردن بستنی استفاده کرد. در حال حاضر، نسخه اصلی طرز تهیه این بستنی در کتابخانه کنگره آمریکا، موجود است. در سال 1819 یک کارآفرین فرانسوی، گیاه وانیل را در موریس، ماداگاسکار، رئونیون و کومور پرورش داد. تاریخچه دیگری در مورد وانیل وجود دارد و آن این است که وانیل طبیعی، نخستین بار در مکزیک و توسط قبایل «توتوناک» مورد استفاده قرار گرفت.
اگرچه در مورد زمان آن اختلاف نظر وجود دارد، اما به نظر می‌رسد که استفاده از گیاه وانیل به عنوان مکمل نوشیدنی و خوشبوکننده در مکزیک، حدود 600 تا 1000 سال قدمت داشته باشد.
ظاهراً در سال 1518 زمانی که پادشاه اسپانیا از مکزیک دیدار کرد، متوجه شد که در آنجا یک نوشیدنی سلطنتی با رایحه‌ای مطبوع وجود دارد و این رایحه توسط اسانس وانیل ایجاد شده بود.
شکلات مایع با طعم وانیل که «شکلاتل» نامیده می‌شد نیز دستاورد او در همین سفر است.در قرن هفدهم، گزارش‌هایی در مورد استفاده از عصاره وانیل در دربار ملکه الیزابت وجود دارد. اگرچه تا حدود 300 سال بعد از آشنایی حاکم اسپانیا با گیاه وانیل، ظاهراً ارکیده وانیل فقط در مکزیک کشت می‌شده است.
امروزه در مناطق مختلفی از جهان نسبت به کشت و پرورش وانیل اقدام می‌شود، اما محصولات باکیفیت ماداگاسکار و جزیره ( Reunion) و مکزیک در صدر قرار دارند. اندونزی (جاوه)، زنگبار و تاهیتی نیز از جمله تولیدکنندگان وانیل به شمار می‌آیند. محصول ماداگاسکار و Reunion که به نام «وانیل بوربون» معروف است (به دلیل نام قدیمی فرانسوی جزیره (Reunion) که در آن زمان II Bourbon نام داشت) دارای رنگ تیره‌تر و رایحه‌ای بسیار قوی‌تر است.
وانیل، میوه گیاهی است از خانواده ثعلب‌ها Orchidaceae؛ این گیاه دارای پایه رونده بوده و بومی جنگل‌های مرطوب قاره آمریکا است. دانه‌های وانیل را پس از فرآوری تخمیر می‌کنند تا عطر مطبوع آن ساطع شود و عموماً به صورت پودر یافت می‌شود. در بعضی مواقع، آن را با الکل اتیل و آب مخلوط کرده و به صورت عصاره وانیل به بازار عرضه می‌شود که عموماً حاوی 35٪ الکل است. عصاره وانیل ممکن است دارای شکر، شربت ذرت یا پروپیلن گلیکول نیز باشد. معروفترین کاربرد این گیاه در ایران در شیرینی‌پزی و ساخت بستنی است. وانیل پس از زعفران، گران‌قیمت‌ترین ادویه است. تولید وانیل طبیعی، یکی از دشوارترین فرآیندهای صنعت عطر است. دلیل این امر، پیچیده بودن فرمول شیمیایی نیست، بلکه نیاز آن به داشتن کشاورزان ماهری است که توانایی نگهداری از درخت وانیل را طی 15 ماه رشد در فصل‌های مختلف دارند. وانیل در گروه ادویه جات، دومین ادویه گران‌قیمت است که به‌صورت دستی تهیه می‌شود. از آنجا که نزدیک به 80 درصد وانیل دنیا در ماداگاسکار تولید می‌شود، اهمیت در زنجیره تولید این محصول، منجر به ایجاد ماتریس عرضه جهانی حساسی شده است؛ به طور مثال طبق آمار جهانی، گل‌دهی ضعیف این محصول در سال 2014 موجب کاهش تولید دانه‌های وانیل از 2هزار تن به هزار و300 تن شد که نهایتاً باعث افزایش قیمت شدید وانیل در آن سال گردید. در یک نگاه کلی به پروسه کشت و تولید وانیل می‌توان دریافت که کشاورزان، جایگاه ویژه‌ای در آن دارند؛ استفاده ناکارآمد از زمین و روش‌های کشاورزی نامناسب ناشی از عدم آگاهی کشاورزان، سبب ناپایداری بازار وانیل در دنیا شده است. علاوه‌بر این، کیفیت وانیل تولیدشده به‌طور مستقیم تحت‌تأثیر بسته‌بندی دانه‌های وانیل نارس است؛ چرا که کشاورزان نیازمند به درآمد حاصله، همواره قصد فروش هرچه سریع‌تر محصولات خود را دارند. بنابر مشاهدات و تحقیقات، بزرگترین مانع برای کشاورزان در این پروسه، وجود واسطه‌ها و دلالان هستند. در واقع، کشاورزان زحمت تولید وانیل را تا مرحله فروش متقبل شده، اما دلالان، صاحب بخش بزرگی از سود فروش حاصل از آن می‌شوند.
بیشتر بخوانید: اپلیکیشن Extreme Beans
انواع وانیل و کاربردهای آن
دو نوع اصلی وانیل در بازار جهانی وجود دارد. نوع اول Bournon Vanilla است که رقم محبوب در بازار به شمار می‌رود و تولید آن بیشتر است و اکثراً در کشور ماداگاسکار تولید می‌شود و در کشورهای اروپایی، استفاده بیشتری دارد.
نوع دیگر وانیل در کشورهایی مانند گینه و اندونزی از رشد خوبی برخوردار است و نسبت به گونه اول دارای کیفیت پایین‌تری است. این نوع وانیل برای عصاره‌گیری استفاده می‌شود و در آمریکا محبوبیت بیشتری دارد.
وانیل در کشورهای مختلف مانند اروپا، در انواع درشت یا پودر شده، استفاده می‌شود و پودر آن را می‌توان در بازار به وفور یافت. عصاره وانیل، محصولی است که در صنایع غذایی کاربرد زیادی دارد و در ساخت لوازم قیمت وانیل و پیش‌بینی آن دلیل ثابت ماندن قیمت وانیل تا سال 2012 تولید آن در حجم زیاد بود. برداشت ضعیف در سال 2013 منجر به شروع افزایش قیمت شد. برخلاف برداشت خوب در سال 2014، قیمت‌ها همچنان در سال‌های بعد، کاهش نیافته و رو به افزایش نیز گذاشته است.قیمت دانه وانیل -که از گیاه آن به دست می‌آید- از سال 2012 به طور تقریبی 50 درصد برای وانیل مرغوب و در حدود 15 الی 20 درصد برای وانیل مورد مصرف در آشپزی، افزایش داشته است. قیمت افزایشی این محصول به دلیل تقاضای رو به رشد و کاهش تولید آن در سطح جهانی است و تا زمانی که تولید جهانی به حالت اولیه خود برنگردد، قیمت‌ها پایین نخواهد آمد.
آرایشی نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد.
این ادویه، یکی از اصلی‌ترین ادویه‌ها در بازار تجارت جهانی است که با توجه به قیمت بالای آن، ارزش تجاری زیادی دارد.
به دلیل کاهش تولید وانیل در سطح جهانی، قیمت آن افزایش یافته است و کمبود منابع، منجر به این شده است که تولید کنندگان فعال در صنایع غذایی به فکر کم‌کردن استفاده از آن بیفتند.
تولیدکنندگان بستنی در دنیا نیز به دلیل رشد قیمتی، استفاده از این ادویه را کمتر کرده‌اند.
تولید و تجارت جهانی وانیل
در رابطه با صادرات وانیل، فرصت‌های بسیار عالی در مناطق مختلف دنیا به ویژه کشورهای اروپایی وجود دارد و اکنون این موقعیت برای کشورهای فعال در تولید وانیل مهیا است.وجود مشکلاتی برای تولیدکننده اصلی یعنی ماداگاسکار باعث شده است تا منابع موجود، رو به کاهش بگذارد. در این شرایط، موقعیت برای دیگر کشورهای تولیدکننده فراهم است تا حضور خود را در بازار جهانی و تجارت وانیل، پر رنگ‌تر نشان دهند.
با وجود این که واردات وانیل در کشورهای مهم واردکننده، کاهش پیدا کرده است، اما فرصت‌های بسیار خوبی برای صادرات آن در کشورهای تولیدکننده وجود دارد. واردات اروپا در مورد محصول وانیل در سال 2017 به مقدار هزار و200 تن کاهش پیدا کرده که ارزش آن 394 میلیون یورو برآورد شده است.ارزش واردات وانیل در سال‌های بین 2013 تا 2017 رشد 63 درصدی داشته که در مقابل، حجم واردات با کاهش 13 درصدی روبه‌رو شده است.دلیل کاهش تولید وانیل و در نتیجه، کاهش واردات کشورهای مختلف، کاهش تولید در کشور اصلی تولیدکننده یعنی ماداگاسکار است که ضررهای واردشده به محصول، در نتیجهِ شرایط نامناسب آب‌و‌هوایی بوده است.کشور ماداگاسکار به طور طبیعی در معرض گردبادها و طوفان‌های موسمی قرار دارد که این امر، تأثیر منفی زیادی روی تولید محصول گذاشته است. بنابراین، قیمت وانیل به دلیل کمبود منابع جهانی آن سر به فلک گذاشته است.
در چه صورتی قیمت‌ها کاهش پیدا میکند
کاهش قیمت وانیل در صورتی اتفاق خواهد افتاد که کشورهای دیگر به جز ماداگاسکار، تولید خود را افزایش دهند.
هم‌اکنون به‌دلیل تقاضای بالای این محصول در کشورهای مختلف مانند اروپا، بهترین زمان برای تولیدکنندگان است تا با ایجاد اطمینان در مورد تأمین مناسب و به موقع این محصول، بازار تجارت جهانی را در دست بگیرند.کشورهای فرانسه، هلند و آلمان جذاب‌ترین بازارهای تجارت وانیل را دارا هستند و در صدر واردکنندگان این محصول قرار دارند. هلند، تنها کشوری است که مستعد افزایش واردات این محصول است، اما کشورهای دیگر نیز به دلیل تقاضای زیاد مصرف‌کنندگان، واردات خوبی دارند.
فرانسه و آلمان، دو کشوری هستند که سهم بیشتری از واردات از کشورهای در حال توسعه را دارند. در سال 2017 حدود 68 درصد از کل واردات وانیل فرانسه از کشورهای در حال توسعه بوده و در همین سال آلمان 64 درصد از واردات خود را از کشورهای در حال توسعه انجام داده است. با این اوصاف، فرانسه و آلمان نقش بزرگی در افزایش ارزش تجارت و تولید وانیل برعهده دارند.بنابراین، این دو کشور برای صادرات وانیل و تجارت آن، دو بازار جذاب و پرسود به شمار می‌آیند. ایتالیا در همین سال، تنها 3 درصد از واردات خود را از کشورهای در حال توسعه انجام داد و واردات آن از دیگر کشورهای اروپایی بود.کشورهای دیگری مانند ایرلند، اسلوواکی و پرتغال نیز افزایش قابل‌توجهی در مورد واردات از کشورهای در حال توسعه در پنج سال اخیر دارند که برای مثال کشور ایرلند، افزایش 43درصدی داشته است.
صادرات کشورهای اروپایی
در سال 2017، صادرات کشورهای اروپایی به سایر کشورها، هزار و500 تن بود که ارزش آن 195 میلیون یورو برآورد می‌شود. حجم صادرات از سال 2013 تا 2017 با کاهش روبه‌رو بوده است، اما با توجه به قیمت‌ها، ارزش صادرات به صورت سالانه 37 درصد رشد نشان می‌دهد.این رشد ارزش تجارت و تولید وانیل به دلیل قیمت‌های نجومی در بازار جهانی است و در سال 2017 حدود 70 درصد از صادرات وانیل کشورهای اروپایی به خود اروپا بوده است. اصلی‌ترین صادرکنندگان؛ هلند با 34 درصد، فرانسه با 30 درصد، آلمان با 18 درصد و بلژیک با 10 درصد بوده‌اند.
بازیگران اصلی تجارت وانیل
ماداگاسکار، جامائیکا و انـــــدونزی، عمده‌ترین رقبا در تجارت وانیل در جهان و کشورهای اروپایی محسوب می‌شوند که در سال 2017، ماداگاسکار با سهم 74 درصدی در واردات کشورهای اروپایی، رتبه نخست را کسب کرد. در حقیقت، این کشور عمده‌ترین نقش را در تولید وانیل و تجارت آن برعهده دارد و کشورهای دیگر صادرکننده به اروپا، جامائیکا با سهم 6.1 درصد، اندونزی با سهم 5.6 درصد، هند با سهم 5.2 درصد و گینه با 2.6 درصد در سال 2017 بوده‌اند.اگرچه کشور ماداگاسکار در سال‌های آینده، بزرگترین تأمین‌کننده وانیل جهان خواهد بود، اما منابع این کشور از سال 2013 با کاهش 13درصدی به صورت سالانه مواجه شده است.صادرات کل وانیل این کشور در سال 2018 به میزان هزار و600 تن بود که ارزش تقریبی آن 680 میلیون دلار برآورد می‌شود.براساس پیش‌بینی‌ها، ارزش بازار جهانی این محصول کشاورزی تا سال 2026 به رقم 735 میلیون دلار خواهد رسید.به احتمال زیاد به دلیل حجم پایین تولید وانیل، قیمت آن همچنان افزایش خواهد داشت.
