دکتر شاهرخ شجری *

چکیده گزارش FAO با موضوع «Value chain study: Date palm in the Arab region»

این گزارش به بررسی زنجیره تأمین خرما در منطقه عربی می‌پردازد. خرما یک محصول مهم در منطقه عربی است که به‌دلیل ویژگی‌های غذایی و اقتصادی آن، توجه بسیاری را به خود جلب کرده است. هدف این گزارش، بررسی و تحلیل زنجیره تأمین خرما در منطقه عربی و شناسایی فرصت‌ها و چالش‌های آن است.
در این گزارش، ابتدا با معرفی خرما و ویژگی‌های آن، شروع می‌شود. سپس، زنجیره تأمین خرما در منطقه عربی بررسی می‌شود که شامل مراحل تولید، بسته‌بندی، حمل‌ونقل، توزیع و فروش محصول است. در این بخش، نقش عوامل مختلف در هر مرحله زنجیره تأمین مورد بررسی قرار می‌گیرد.
در بخش بعدی، فرصت‌ها و چالش‌های زنجیره تأمین خرما در منطقه عربی شناسایی می‌شود. فرصت‌هایی مانند افزایش تولید خرما، بهبود کیفیت محصول، ایجاد برندهای محلی و بین‌المللی، توسعه صادرات و ایجاد ارزش افزوده در زنجیره تأمین خرما در منطقه عربی وجود دارد. از سوی دیگر، چالش‌هایی مانند کمبود منابع آبی، افزایش هزینه‌های تولید، مشکلات در حمل‌ونقل، عدم استفاده از فناوری‌های جدید و نامشخص بودن نظام قانونی و مقررات مورد بحث قرار می‌گیرد. در نهایت، به منظور بهبود زنجیره تأمین خرما در منطقه عربی، راهکارهایی در این گزارش پیشنهاد شده است. این راهکارها شامل افزایش کیفیت محصول، توسعه برندهای محلی و بین‌المللی، ایجاد شبکه‌های تأمین موثر، استفاده از فناوری‌های جدید و توسعه بازارهای داخلی و خارجی است.
با توجه به اهمیت خرما در منطقه عربی، این گزارش می‌تواند به عنوان یک راهنمای مفید برای تولیدکنندگان، تجار و سیاستگذاران در این زمینه مورد استفاده قرار گیرد.
صنعت نخل خرما با چالش‌های متعددی مواجه است که می‌تواند بر تولید، توزیع و بازاریابی محصولات خرما تأثیر بگذارد. برخی از چالش‌های کلیدی صنعت خرما عبارتند از:

1. تغییرات اقلیمی: تغییر اقلیم و ایجاد الگوهای آب و هوایی غیرقابل پیش‌بینی بر دسترسی منابع آب تأثیر می‌گذارد که می‌تواند بر رشد و عملکرد نخل خرما تأثیر بگذارد.

2. کمبود آب: نخل خرما برای رشد به مقدار قابل توجهی آب نیاز دارد و در بسیاری از نقاط جهان منابع آبی به‌طور فزاینده‌ای کمیاب می‌شود. این می‌تواند منجر به کاهش بازده و کیفیت پایین‌تر تاریخ شود.

3. کنترل کیفیت: حفظ کیفیت ثابت در محصولات نخل خرما می‌تواند چالش‌برانگیز باشد، به‌ویژه در مناطقی که تولیدکنندگان در مقیاس کوچک زیادی وجود دارند. اطمینان از این‌که محصولات مطابق با استانداردهای کیفی مورد نیاز هستند برای ایجاد اعتماد مصرف کننده و حفظ تقاضای بازار ضروری است.

4. مدیریت آفات و بیماری‌ها: نخل خرما در معرض طیف وسیعی از آفات و بیماری‌ها است که می‌تواند بر عملکرد و کیفیت میوه تأثیر بگذارد. در این رابطه استراتژی‌های موثر مدیریت آفات و بیماری‌ها برای حفظ سلامت درختان خرما ضروری است.

5. زیرساخت: زیرساخت‌های لجستیک و از جمله حمل و نقل و نگهداری فرآورده‌های خرما در برخی مناطق محدود است که می‌تواند منجر به تاخیر و آسیب به محصولات خرما شود.

6. بازاریابی و توزیع: ایجاد یک برند قوی و دستیابی به مشتریان جدید می‌تواند در صنعت رقابتی نخل خرما چالش برانگیز باشد. ‌در این رابطه، استراتژی‌های بازاریابی و توزیع موثر برای گسترش سهم بازار و ایجاد وفاداری مشتری ضروری است.

پرداختن به این چالش‌ها مستلزم همکاری بین تولیدکنندگان، سازمان‌های دولتی و سایر ذینفعان در صنعت نخل خرما است. با همکاری ذینفعان و دستگاه‌های اجرایی مرتبط با خرما برای توسعه راه‌حل‌های نوآورانه، صنعت نخل خرما می‌تواند به رشد خود ادامه دهد و تقاضای رو به رشد برای محصولات خرما با کیفیت بالا را برآورده کند.
سیاستگذاران می‌توانند نقش مهمی در رسیدگی به چالش‌های پیش روی زنجیره تامین نخل خرما در منطقه عربی ایفا کنند. چند استراتژی بالقوه که در این رابطه سیاستگذاران می‌توانند در نظر بگیرند:
1. مدیریت آب: سیاستگذاران می‌توانند برای بهبود شیوه‌های مدیریت آب در منطقه، از جمله از طریق توسعه سیستم‌های آبیاری کارآمدتر، و ترویج شیوه‌های استفاده پایدار از آب، تلاش کنند. این می‌تواند به رفع چالش کمبود آب در منطقه کمک کند و اطمینان حاصل کند که نخلستان‌ها به منابع آبی کافی مورد نیاز خود دسترسی دارند.
2. تحقیق و توسعه: سیاست گذاران می‌توانند از تلاش‌های تحقیق و توسعه با هدف بهبود تکنیک‌های پرورش نخل خرما، توسعه محصولات جدید و روش‌های پردازش و فرآوری محصولات خرما با ارزش افزوده حمایت کنند. این می‌تواند به بهبود کیفیت و بازده محصولات نخل خرما و ارتقای نوآوری در صنعت خرما کمک کند.
3. کنترل کیفیت: سیاستگذاران می‌توانند استانداردهای کنترل کیفیت را برای محصولات خرما ایجاد و اجرا کنند و از تلاش‌ها برای ارتقای آگاهی از این استانداردها در میان تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان حمایت کنند. این می‌تواند به ایجاد اطمینان از استانداردهای کیفی مورد نیاز کمک کند و در نتیجه اعتماد مصرف کنندگان را در صنعت ایجاد می‌کند.
4. مدیریت آفات و بیماری‌ها: سیاست گذاران می‌توانند از تلاش‌ها برای بهبود استراتژی‌های مدیریت آفات و بیماری‌ها در نخلستان‌ها، مانند توسعه برنامه‌های مدیریت یکپارچه آفات و استفاده از روش‌های کنترل بیولوژیکی، حمایت کنند. این می‌تواند به کاهش تأثیر آفات و بیماری‌ها بر عملکرد و کیفیت نخل خرما کمک کند.
5. توسعه زیرساخت‌ها: سیاست گذاران می‌توانند در توسعه زیرساخت‌های لجستیک از جمله حمل و نقل و ذخیره‌سازی محصولات خرما سرمایه‌گذاری کنند تا اطمینان حاصل شود که محصولات به گونه ای حمل و نگهداری می‌شوند که کیفیت آنها حفظ شود. این می‌تواند به کاهش خطر آسیب به محصولات در طول حمل و نقل و ذخیره‌سازی کمک کند و کارایی زنجیره تامین را بهبود بخشد.
6. توسعه بازار: سیاست گذاران می‌توانند از تلاش‌ها برای توسعه بازارهای جدید برای محصولات خرما، هم در داخل و هم در سطح بین‌المللی حمایت کنند. این می‌تواند شامل ترویج مزایای سلامتی محصولات نخل خرما و حمایت از تلاش‌ها برای توسعه محصولات جدید و نوآورانه باشد که برای طیف وسیع‌تری از مصرف کنندگان جذاب باشد.
‌به‌طور کلی، سیاستگذاران می‌توانند نقش مهمی در رسیدگی به چالش‌های پیش‌روی زنجیره تأمین نخل خرما در منطقه عربی ایفا کنند. با همکاری با تولیدکنندگان، ذینفعان صنعت و سایر شرکا، سیاستگذاران می‌توانند به ایجاد یک صنعت خرما پایدارتر و انعطاف‌پذیرتر که نیازهای تولیدکنندگان و مصرف‌‌کنندگان را برآورده می‌کند، کمک کنند.
چندین نمونه موفق از سیاستگذاری که به چالش‌های پیش روی صنعت نخل خرما در منطقه عرب پرداخته‌اند اشاره می‌شود:
1. مراکش: در مراکش، دولت تعدادی از سیاست‌ها را با هدف بهبود مدیریت آب در صنعت خرما اجرا کرده است. این سیاست‌ها شامل توسعه سیستم‌های آبیاری قطره ای، ترویج تکنیک‌های برداشت آب و اجرای سیاست‌های قیمت گذاری آب است که استفاده کارآمد از منابع آب را تشویق می‌کند. ‌این تلاش‌ها به بهبود بهره وری و پایداری نخلستان‌های کشور کمک کرده است.
2. امارات متحده عربی: در امارات متحده عربی، دولت تعدادی مراکز تحقیق و توسعه با تمرکز بر صنعت خرما ایجاد کرده است، مانند مرکز توسعه نخل خرما امارات و نمایشگاه نخل خرمای دبی. این مراکز از تلاش‌های تحقیق و توسعه با هدف بهبود تکنیک‌های کشت نخل خرما، توسعه محصولات جدید و ترویج نوآوری در صنعت حمایت می‌کنند.
3. عربستان سعودی: در عربستان سعودی، دولت یک برنامه ملی برای توسعه صنعت نخل خرما ایجاد کرده است که شامل طیف وسیعی از ابتکارات با هدف بهبود تولید، بازاریابی و کنترل کیفیت است. این ابتکارات شامل ایجاد نهالستان‌های خرما، توسعه تکنیک‌های جدید فرآوری و اجرای استانداردهای کنترل کیفیت برای محصولات نخل خرما است.
4. عمان: در عمان، دولت برنامه ای برای ترویج شیوه‌های کشاورزی ارگانیک در صنعت نخل خرما ایجاد کرده است. این برنامه به کشاورزانی که مایل به انتقال به روش‌های کشاورزی ارگانیک هستند، آموزش و حمایت می‌کند و به ترویج استفاده از شیوه‌های پایدار و سازگار با محیط‌زیست در صنعت خرما کمک می‌کند.
این تنها نمونه‌هایی از ابتکارات و سیاست‌های موفق بسیاری است که توسط سیاستگذاران منطقه عربی برای مقابله با چالش‌های پیش‌روی صنعت نخل خرما اجرا شده است. از طریق همکاری مستمر بین سیاستگذاران، سهامداران صنعت و سایر شرکا، صنعت نخل خرما در منطقه می‌تواند به رشد خود ادامه دهد و تقاضای رو به رشد برای محصولات خرما با کیفیت بالا را برآورده کند.
در گزارش اشاره شده است که تولیدکنندگان و ذینفعان صنعت خرما می‌توانند نقش مهمی در همکاری با سیاستگذاران برای اجرای استراتژی‌هایی با هدف رسیدگی به چالش‌های پیش‌روی صنعت نخل خرما در منطقه عرب ایفا کنند. برای این موضوع چند راه کار وجود دارد که تولیدکنندگان و ذینفعان صنعت می‌توانند با سیاستگذاران تعامل داشته باشند:
1. حمایت: تولیدکنندگان و ذینفعان صنعت خرما می‌توانند از سیاست‌هایی حمایت کنند که از توسعه صنعت نخل خرما حمایت می‌کند، مانند سیاست‌هایی با هدف بهبود مدیریت آب، ترویج تحقیق و توسعه، و ایجاد استانداردهای کنترل کیفیت. این می‌تواند شامل تعامل مستقیم با سیاستگذاران و همچنین شرکت در انجمن‌های صنعتی و سایر گروه‌های مدافع باشد.
2. همکاری: تولیدکنندگان و ذینفعان صنعت خرما می‌توانند برای توسعه و اجرای سیاست‌ها و ابتکارات با هدف حمایت از صنعت نخل خرما با سیاستگذاران همکاری کنند.این می‌تواند شامل شرکت در گروه‌های کاری، ارائه بازخورد در مورد سیاست‌های پیشنهادی، و به اشتراک گذاری بهترین شیوه‌ها و تخصص با سیاستگذاران باشد.
3. به اشتراک‌گذاری اطلاعات: تولیدکنندگان و ذینفعان صنعت خرما می‌توانند اطلاعاتی را در مورد چالش‌های پیش‌روی صنعت خرما و همچنین بهترین شیوه‌ها و نوآوری‌هایی که می‌تواند به رفع این چالش‌ها کمک کند، با سیاستگذاران به اشتراک بگذارند. این می‌تواند به اطلاع‌رسانی سیاست‌گذاری کمک کند و اطمینان حاصل کند که سیاست‌ها متناسب با نیازهای خاص صنعت خرما هستند.
4. ایجاد ظرفیت: تولیدکنندگان و ذینفعان صنعت خرما می‌توانند با سیاست گذاران برای ایجاد ظرفیت در صنعت خرما، از جمله از طریق برنامه‌های آموزشی، فرصت‌های مربیگری، و سایر ابتکارات با هدف بهبود مهارت‌ها و دانش در صنعت خرما، همکاری کنند.
5. نظارت و ارزیابی: تولیدکنندگان و ذینفعان صنعت خرما می‌توانند با سیاست گذاران برای نظارت و ارزیابی تأثیر سیاست‌ها و ابتکارات با هدف حمایت از صنعت نخل خرما همکاری کنند. این می‌تواند شامل ارائه بازخورد در مورد اثربخشی سیاست‌ها، شناسایی زمینه‌های بهبود و به اشتراک گذاری داده‌ها و سایر اطلاعات برای اطلاع رسانی سیاست گذاری در صنعت و تجارت محصولات خرما باشد.
به طور کلی، تولیدکنندگان و ذینفعان صنعت خرما می‌توانند نقش مهمی در تعامل با سیاستگذاران برای حمایت از توسعه صنعت خرما در منطقه عرب ایفا کنند. از طریق همکاری و به اشتراک‌گذاری اطلاعات، تولیدکنندگان و ذینفعان صنعت خرما می‌توانند کمک کنند تا اطمینان حاصل شود که سیاست‌ها و ابتکارات موثر، پایدار و پاسخگو به نیازهای صنعت خرما هستند.

چکیده اجرایی و مدیریتی گزارش:

علی‌رغم تلاش‌های عظیم دولت‌ها و بخش خصوصی در کشورهای عربی تولیدکننده خرما در پنج دهه گذشته، توسعه زنجیره ارزش خرما به دلیل موانع و محدودیت‌های فنی، محیطی، نهادی و بازاریابی عمیقاً ریشه‌دار محدود شده است. سازمان عرب برای توسعه کشاورزی (AOAD) و دفتر منطقه‌ای فائو برای خاور نزدیک (RNE/FAO) با توجه به نیاز به یک تلاش مجدد و هماهنگ برای توسعه این بخش، این مطالعه را برای ارائه یک چارچوب استراتژیک برای توسعه پایدار زنجیره ارزش نخل خرما در منطقه عربی سفارش داده اند. در این گزارش بر نیاز به یکپارچگی منطقه‌ای بهتر، هماهنگی سیاست‌ها و دیدگاه مشترک نوآورانه و مترقی برای تولید، فرآوری، بازاریابی و تجارت خارجی خرما تأکید می‌شود.
این مطالعه از رویکرد زنجیره ارزش (VC) به عنوان یک چارچوب مفهومی استفاده می‌کند که سازمان، هماهنگی، روابط قدرت و حاکمیت بین مؤسسات و بازیگران شرکت‌کننده در اکوسیستم محصولات و خدمات درخت خرما را در بر می‌گیرد و دیدگاه‌ها، نظرات و توصیه‌های دریافت‌شده از طریق فرآیند مشاوره گسترده سهامداران را ادغام می‌کند. تحقیق، مشاوره و تجزیه و تحلیل و گزارش این مطالعه نشان می‌دهد که
زنجیره ارزش خرما با تعدادی چالش و محدودیت مواجه است. بهره وری پایین بخش نخل خرما در بیشتر کشورها ناشی از محدودیت‌های نهادی، مالی و فیزیکی منابع و محیط زیست و همچنین ضعف منابع انسانی و ظرفیت‌های مدیریتی است. اکثر کشورها با کمبود پرسنل واجد شرایط و با تجربه در تمام جنبه‌های توسعه خرما مواجه هستند. تلفات تنوع زیستی نخل خرما در منطقه ناشی از عوامل بسیاری از جمله تغییرات آب و هوایی، درگیری‌های داخلی و درگیری‌ها، بهره‌برداری از پوشش گیاهی، عوامل زیستی، تغییر شیوه‌های کشاورزی، تغییرات اجتماعی و اقتصادی از جمله افزایش شهرنشینی و تجاوز مناطق مسکونی به زمین‌های کشاورزی بوده است. در نهایت، تقاضا برای خرما حتی در خطر است، زیرا مصرف سرانه خرما در بسیاری از کشورهای عربی، به‌ویژه در میان نسل جوان، کم یا رو به کاهش است.
با این وجود، فرصت‌هایی برای استفاده از خرما در بازارهای محلی، کشورهای واردکننده خرما در منطقه و بازار جهانی وجود دارد. این بازارها در حال رشد هستند و به نیروی کششی برای کشورهای عربی تبدیل می‌شوند تا بهره‌وری و ارتقای کیفیت مورد نیاز برای دسترسی به بازارهای بین‌المللی با ارزش مانند استرالیا، اتحادیه اروپا و کانادا را انجام دهند. بازارهای سخت گیرانه و با کیفیت پایین‌تر (هند، اندونزی، بنگلادش و غیره) نیز می‌تواند به گسترش حجم صادرات خرما از منطقه، به ویژه از کشورهایی مانند الجزایر و عراق کمک کند. فرآوری خرما، به جز برای خشک کردن، علیرغم پتانسیلی که برای بسیاری از محصولات خرما با ارزش افزوده وجود دارد، به میزان قابل توجهی کم است و فرصت‌های استفاده نشده ای در بازاریابی ارزش غذایی و بهداشتی آنها وجود دارد.
بر اساس چالش‌ها و فرصت‌ها، این مطالعه توصیه‌هایی برای توسعه نخل خرما ارائه کرد که در پنج موضوع کلی ساختار یافته است که اساس یک استراتژی منطقه‌ای را تشکیل می‌دهد. اول، تقویت سیستم‌های تولید نخل خرما پایدار و کارآمد از طریق راه‌حل‌های نوآورانه و تمرکز بر رویه‌های مدیریتی بهبودیافته و پیشرفته، استفاده کارآمد از منابع، استفاده از فن‌آوری‌های اثبات‌شده مبتنی بر تحقیق، و تغییر جهت تولید با کیفیت بالا و کاهش هزینه‌های تولید برای اطمینان از سودآوری و رقابت‌پذیری مزرعه خرما.
این شامل برنامه‌ها و ابتکارات گسترده برای بهبود سیستم‌های کشاورزی خرما، تقویت نهاده‌های تولید و خدمات تکثیر، شناسایی و پیشگیری از آفات و بیماری‌ها، حمایت از تحقیق و توسعه فناوری، ترویج استفاده کارآمد از آب، توسعه استراتژی‌هایی برای کاهش و سازگاری با تغییرات آب و هوایی، و مستندسازی و حفاظت از تنوع زیستی ژنتیکی است.
همچنین، نیاز به بهبود مدیریت پس از برداشت خرما، بازاریابی و رقابت زنجیره ارزش خرما وجود دارد. در حالی که تولید از اهمیت حیاتی برخوردار است، زنجیره ارزش نخل خرما از چندین مؤلفه پس از تولید تشکیل شده است که اگر قرار است کل زنجیره ارزش به‌طور مؤثر عمل کند، نیاز به ارتقا دارد.‌ مؤلفه‌های کلیدی که نیاز به بهبود دارند، پردازش و فرآوری پس از برداشت خرما، کیفیت، بازاریابی، زیرساخت‌های لجستیک، تجارت و همچنین مصرف خرما با تأکید بر ارزش غذایی آن است.
تقویت ظرفیت‌های نهادی و منابع انسانی موضوع سوم است. تلاش برای افزایش توسعه بخش خرما در بسیاری از کشورها به دلیل کمبود پرسنل ماهر و با تجربه، عمدتاً به دلیل ناکافی بودن آموزش تخصصی، مؤسسات آموزش حرفه ای و خدمات ترویجی، ناکام مانده است.
موضوع چهارم همکاری و مشارکت منطقه‌ای برای توسعه نخل خرما است. چالش‌های پیش روی تولید نخل خرما در جهان عرب بسیار فراتر از ظرفیت یک موسسه و یک کشور برای مقابله است. با این حال، علیرغم تسلط جهان عرب در تولید خرما، همکاری‌های منطقه ای کم، و در صورت وجود، به ویژه در تبادل اطلاعات و تجربیات، نیاز به توسعه سیاست‌های مشترک و هماهنگی در زمینه توسعه، فرآوری و تجارت خرما وجود دارد. تدابیری برای غلبه بر این امر توصیه می‌شود مرکز منطقه‌ای خرما برای ارتقای تبادل ارتباطات و افزایش همکاری در تجارت، توسعه ظرفیت و مدیریت یکپارچه آفات.
در نهایت، نیاز به پرداختن به مسائل مقطعی در تمام مراحل زنجیره ارزش نخل خرما از تولید تا حمل و نقل پس از برداشت، بازاریابی توزیع و مصرف وجود دارد. ایجاد مکانیسم‌های عمومی برای تشویق سرمایه‌گذاری خصوصی در زنجیره ارزش نخل خرما و اطمینان از مساعد بودن محیط نظارتی برای سرمایه‌گذاری، تأمین مالی و بیمه. تشویق مشارکت زنان و افزایش ظرفیت آنها از طریق آموزش در زمینه برداشت، فرآوری و صنایع دستی و دسترسی به منابع مالی، بازاریابی و سایر نهاده‌های مورد نیاز؛ بهبود جمع آوری و انتشار آمار دقیق در مورد تاریخ تولید، مکان، انواع ارقام، بازاریابی، قیمت، مقدار صادرات و مقصد احساس می‌شود. در نهایت، ایجاد و ترویج «سال بین‌المللی خرما» با هدف افزایش مصرف و تقویت توسعه پایدار در کل زنجیره ارزش نخل خرما.

*‌ تحلیلگر مسائل اقتصادی، بازاریابی، بازرگانی خارجی و کشاورزی

اقتصادسبز آنلاین / اقتصاد سبز آنلاین / اقتصادسبز / اقتصاد سبز / صنایع غذایی / صنعت غذا / کشاورزی / پایگاه خبری صنعت غذا