دکتر حسین شیرزاد *

برای چندین دهه، کنجاله سویا به دلیل نقش منحصر به فرد آن در ارائه منبع اسیدهای آمینه سهل و قابل هضم برای دام( گوشت خوک، مرغ، آبزی پروری، گاوهای شیری)، بیشترین تقاضا را در صنعت دام و طیور به خود جلب کرده است. امروزه، کنجاله سویا در لیست بهترین گزینه های خوراک طیور برای دریافت بسیاری از پروتئین های با کیفیت بالا قرار دارد. افزایش سریع تقاضای کنجاله سویا با معجزه اقتصادی آسیا از دهه 1980 همراه بود و ممکن است روزی نرخ رشد بالای مشابهی در آفریقا و هند تجربه شود. در روایت من؛ جهانگیر شدن مصرف کنجاله سویا به موازات توسعه کشاورزی کشور برزیل نقشی بی بدیل دارد. برزیل، پنجمین کشور بزرگ از نظر مساحت و جمعیت و بزرگ‌ترین کشور از نظر زمین‌های قابل کشت، از معدود کشورهایی است که پتانسیل افزایش بهره‌وری کشاورزی را دارد. برزیل حدود 10 درصد از جمعیت جهان را تغذیه می کند. در طول دو دهه گذشته، برزیل جایگاه خود را به عنوان یک تولید کننده عمده کالاهای کشاورزی و محصولات غذایی مرتبط و همچنین تامین کننده بازارهای بین المللی تثبیت کرده است. این کشور در حال حاضر یکی از 5 تولیدکننده برتر 34 کالا و بزرگترین صادرکننده خالص در جهان است. عواملی که باعث دگرگونی برزیل شد بیشترشامل توسعه تحقیقات کشاورزی است که باعث افزایش بازده، گسترش زمین های زراعی، سرمایه گذاری های بزرگ در فناوری های تولید برای توسعه گونه های زراعی و علوفه ای، و افزایش تقاضای جهانی برای غذا و خوراک دام به ویژه در دهه گذشته شده است. مهمتر از همه، توانایی برزیل در برداشت دو تا سه محصول در سال در یک قطعه زمین، آن را در مقایسه با سایر کشورهای تولید کننده غلات و سویا منحصر به فرد می کند. عوامل دیگر عبارتند از سیاست های اقتصاد کلان صادرات محور، دوره های طولانی کاهش ارزش پول برزیل (واقعی نمودن نرخ ارز)، مشوق های سیاست کشاورزی خاص محصول سویا، بهبود کنترل های بهداشتی، جذب رقبای خارجی، و حضور رو به رشد چند ملیتی و سرمایه گذاری خارجی در این کشوربود. در 7 سال اخیر؛ تداوم و گسترش تجارت کالاهای اساسی و تنوع بازارها و محصولات هسته اصلی استراتژی رشد کشاورزی برزیل است. با این حال، افزایش هزینه‌های سوخت و کود، محدودیت‌های اعتباری و ذخیره‌سازی، بندر و سیستم حمل‌ونقل بیش از حد و فشار برای حفظ محیط‌زیست رشد بلندمدت کشاورزی برزیل را به چالش می‌کشد. با محاسبه دلار آمریکا، ارزش کشاورزی برزیل، از جمله کشت محصولات زراعی و تولیدات دامی، طی دو دهه گذشته (2020-2000) به طور متوسط سالانه 8 درصد رشد داشته است، نه تنها تولید کشاورزی دو برابر شده ، بلکه تولید دام سه برابر شده است. از اواسط دهه 2000، برزیل دگردیسی خود را از یک صادرکننده محصولات کشاورزی عمدتا گرمسیری مانند قهوه، شکر، مرکبات و کاکائو به یک تامین کننده عمده جهانی کالاها از جمله سویا، غلات، پنبه، اتانول و گوشت سرعت بخشیده است. سویا به عنوان یک محصول حیاتی در گسترش بخش کشاورزی برزیل و صعود این کشور به عنوان یک تامین کننده جهانی محصولات کشاورزی برجسته است. در سال 2000، صادرات سویای برزیل 40 درصد از صادرات ایالات متحده بود. آنها اکنون 20 درصد از صادرات ایالات متحده پیشی گرفته اند. برزیل بیش از 50 درصد تجارت سویای جهان را از محصولات تولید شده در 17 درصد از زمین های قابل کشت این کشور تامین می کند. ارزش صادرات کشاورزی برزیل از جمله محصولات فرآوری شده از سال 2000 تا 2021 به طور متوسط 9.4 درصد در سال رشد داشته است و 37 درصد از کل صادرات برزیل را تشکیل می دهد. برزیل در حال حاضر عمده کالاهای کشاورزی و محصولات غذایی را به 222 کشور و منطقه صادر می کند و سومین صادرکننده بزرگ محصولات کشاورزی در جهان پس از اتحادیه اروپا (EU) و ایالات متحده است. در سال 2022، تولید محصولات کشاورزی و دامی 8 درصد از تولید ناخالص داخلی برزیل را تشکیل می داد. مرکز مطالعات پیشرفته اقتصاد کاربردی دانشگاه سائوپائولو تخمین زد که وقتی فعالیت‌هایی مانند فرآوری و توزیع در زنجیره ارزش کشاورزی برزیل محاسبه وگنجانده شود، بخش کشاورزی و مواد غذایی برزیل 29 درصد از تولید ناخالص داخلی این کشور را تشکیل می‌دهد که ارزش آن در سال 2021 به 1.8 تریلیون دلار می‌رسد. کشاورزی 15.1 میلیون نفر شاغل دارد و طبق آخرین سرشماری کشاورزی برزیل، معادل 15 درصد نیروی کار در زنجیره ارزش کشاورزی مشغول است. در برزیل، هزینه های منابع برای کشاورزی نسبت به رقبا پایین است، و عمدتاً به دلیل هزینه های زمین و نرخ بهره سرمایه پایین ترمیباشد، که گسترش سطح زیر کشت و افزایش بهره وری را آسان تر می نماید.چنانکه طی یکدهه رشد تولید از رشد تقاضای مصرف کننده داخلی فراتر رفته و مازاد تولید را برای صادرات بیشتر باقی گذاشته است. ارزش صادرات محصولات کشاورزی برزیل در سال 2021 به 125 میلیارد دلار رسید که در راس آنها سویا و کنجاله سویا، شکر، گوشت گاو، مرغ، ذرت، پنبه، گوشت خوک، قهوه و مرکبات قرار دارد. بر اساس گزارش فائو، برزیل از 63.5 میلیون هکتار برای تولید محصولات زراعی از بیش از 410 میلیون هکتار از کل زمین های قابل کشت بالقوه استفاده می کندکه نشان می دهد ادامه رشد بیشترکشاورزی امکان پذیر است. در سال 2022، مصرف کود در برزیل 17.3 درصد از کل مصرف جهانی کود را به خود اختصاص داد. برزیل چهارمین واردکننده بزرگ کود در جهان پس از چین، هند و ایالات متحده است. بیش از 70 درصد کود در برزیل به سه محصول می رسد. سویا (44 درصد)، ذرت (17 درصد) و نیشکر (11 درصد). هزینه های کود 25 درصد از هزینه های عملیاتی برای سویا در منطقه کشاورزی سنتی جنوب، 21 درصد برای گندم و ذرت در منطقه مرزی غربی و 12 درصد برای نیشکر در هر دو منطقه است. از آنجایی که حدود 85 درصد از کود مصرفی در برزیل وارداتی است، تغییرات قیمت نفت مستقیماً بر قیمتی که کشاورزان برای کود می پردازند تأثیر می گذارد. با توجه به اینکه روسیه و بلاروس روی هم رفته تقریباً 40 درصد نیازهای آن را تأمین می‌کنند، و انتظار می‌رود که قیمت‌های بالاتر؛ میزان کود کشاورزی را که کشاورزان برزیلی برای مزارع خود مصرف می‌کنند کاهش دهد، اختلال در واردات کود، با درگیری دریای سیاه عمیق‌تر شد. این به کاهش بازده محصول و کاهش گسترش سطح زیر کشت به محصولات کمک می کند. کاهش تولید غلات خوراک به دلیل کاهش استفاده از کود، بخش دام برزیل، به ویژه طیور و خوک را تحت تأثیر قرار خواهد داد. همانطور که گفتیم، از سال 2013، برزیل از ایالات متحده پیشی گرفت و به بزرگترین صادرکننده سویا در جهان تبدیل شد. رقابت فزاینده برزیل در بازار دانه‌های روغنی به شدت به فناوری پیشرفته تولید سویا بستگی دارد. چین بزرگترین واردکننده سویا در جهان است. ایالات متحده و برزیل دو تولیدکننده بزرگ سویا هستند و هر دو کشور برای اکثر صادرات خود به چین وابسته هستند. تولید و صادرات سویای برزیل از زمان آزادسازی تجاری این کشور در اواسط دهه 1990 شتاب گرفته است، و در طول جنگ تجاری ایالات متحده و چین، و تعرفه های تلافی جویانه چین بر سویای آمریکا ، به برزیل کمک نمود تا توان رقابتی بیشتری نسبت به ایالات متحده در بازار صادرات به دست آورد. برزیل مهم‌ترین شریک تجاری چین در آمریکای جنوبی است و انتظار می‌رود یک توافق جدید برای انجام تجارت دوجانبه مربوط به ارزهای مربوطه به جای دلار آمریکا، تجارت دوجانبه را تقویت کند. چین در سال 2018، همان سالی که «بولسونارو» به عنوان رئیس جمهور انتخاب شد، سرمایه گذار و شریک تجاری 20 ایالت از 27 ایالت برزیل بود. دو دهه پیش که آرژانتین و ایالات متحده مهمترین شرکای تجاری برزیل بودند، این غیرقابل تصور بود. این رونق اقتصادی باعث تقویت روابط قوی بین تجار برزیلی و چینی و همچنین روابط بین حزب کمونیست چین و گروه های سیاسی اصلی برزیل شده است.
در سال 2019/20، صادرات سویای برزیل به 92 میلیون تن رسید که تقریباً دو برابر صادرات سویای ایالات متحده (USDA 2021) است. افزایش تقاضا از سوی چین ریشه بیشتر رشد صادرات برزیل بوده است. در سال 2021، چین 39 درصد از کل صادرات کشاورزی برزیل و 70 درصد از کل حجم صادرات سویا برزیل را به خود اختصاص داده است. در برزیل 91.8 درصد سویای کشت شده تراریخته است و شرکت چند ملیتی آلمانی بایر 90 درصد از سهم بازار تراریخته برزیل را در اختیار دارد. اگرچه برزیل دارای شرکت‌هایی است که بر ژنتیک سویا تسلط دارند، اما تراریخته‌ها توسط شرکت‌های چندملیتی کنترل می‌شوند که از شرکت‌های برزیلی مجوز استفاده از فناوری آنها در تولید بذر، حق امتیاز دریافت می‌کنند. تولیدکنندگان داخلی بذر مانند Tropical Melhoramento و Genética (TMG) که برنامه های بهبود ژرم پلاسم خود را ایجاد کرده اند و برای استفاده از تراریخته ها حق امتیاز پرداخت می کنند،این هولدینگ ها 25 درصد از سهم بازار را در اختیار دارند. شرکت های چندملیتی که دارای ویژگی های انتقال یافته به ژرم پلاسم محلی هستند، حدود 65 درصد سود از قیمت نهایی دانه سویا به دست می آورند، در حالی که 35 درصد دیگر سود بین توسعه دهندگان ژرم پلاسم و تکثیرکننده های بذر تقسیم می شود در میان فصول سال نیز ایالات متحده سهم بیشتری از محموله‌های صادراتی سویا را بین دسامبر و مارس به دست می‌آورد در حالی که برزیل از آوریل تا نوامبر غالب است. صادرات فله محصولات اولیه فرآوری نشده (دانه های روغنی، غلات، پنبه، تنباکو) و کالاهای نیمه فرآوری شده (آرد غلات، روغن های گیاهی، محصولات حیوانی) بیشترین سهم را در کل صادرات کشاورزی برزیل داشته است، محصولات کشاورزی و مواد غذایی فله اولیه سالانه 11.5 درصد در طی سال های 2002-2021 رشد کردند، در حالی که این رقم برای محصولات نیمه فرآوری شده سالانه 5.8 درصد بود. محصولات فرآوری شده (گوشت های تازه، سبزیحات ، سرد و آماده، محصولات لبنی، میوه) سالانه 6.3 درصد در طی سال های 2002-2021 رشد کردند. در سال‌های اخیر، رشد صادرات محصولات فرآوری‌شده به رشد سالانه نزدیک به 10 درصد افزایش یافته است و این بخش اکنون 32 درصد از صادرات محصولات کشاورزی را به خود اختصاص می‌دهد، در حالی که این رقم برای کالاهای فله اولیه 44 درصد است. محصولات باغبانی شامل میوه ها، سبزیجات، گل ها، آجیل و ادویه جات ترشی جات از سال 2002 تا 2024 به میزان 4 درصد در سال رشد داشته است. گسترش سریع کشاورزی برزیل و تجدید ساختار صنایع تبدیلی و توزیعی مرتبط در اواسط دهه 1980 با پایان یافتن سیاست های دولت برزیل که منابع را از کشاورزی به بخش های صنعتی و خدمات هدایت می کرد، آغاز شد. پس از آن زمان، دولت سیاست‌هایی را وضع کرد که مالیات‌های داخلی و صادراتی را مرتفع نمود و محدودیت‌های صادرات سویا، پنبه و گوشت را حذف کرد. در اوایل دهه 1990، دولت همچنین بسیاری از مداخلات دولت در بازارهای کشاورزی را حذف کرد، شرکت‌های دولتی را خصوصی کرد، حداقل کف قیمت‌های حمایتی کالاها را حذف کرد، خرید گندم و شیر توسط دولت، و بازاریابی دولتی قهوه، شکر و گندم را ممنوع نمود و به شرکتها و اتحادیه ها سپرد. یکی از مهم ترین عوامل اقتصادی که باعث تحریک تولید کشاورزی در برزیل گشت، اجرای یک “طرح پولی منسجم” برای تثبیت تورم بود. قبل از سال 1994، برزیل تورم را به طور کلی بیش از 1000 درصد در سال تجربه می کرد. برای متوقف کردن تورم، برزیل یک ارز جدید به نام “رئال” را معرفی کرد که در ابتدا با دلار آمریکا پیوند خورده بود و بعداً از یک سیاست “میخ خزنده” پیروی کرد که در آن ارزش “رئال” با مقادیر کمی در پاسخ به تورم تعدیل می شد. در اوایل سال 1999، برزیل سیاست نرخ ارز شناور را اتخاذ کرد. ارزش واقعی پول برزیل به میزان قابل توجهی کاهش یافت و برزیل را به یک تامین کننده جذاب ارزان قیمت مواد غذایی و محصولات کشاورزی تبدیل کرد. این محرک منجر به گسترش سریع در تولید سویا و گوشت شد. کاهش ارزش پول برزیل، در طول رکود عمیق 2015-2016 به رشد رکورد صادرات کشاورزی برزیل کمک کرد. طی سال های 2015-2016، کاهش ارزش پول ملی، کشاورزان برزیلی را تشویق کرد تا زمین های بیشتری را به تولید بگذارند و اراضی تحت کشت را به دو برابر افزایش دهند. در نتیجه این عمل، بازده خالص بیشتری را برای کشاورزان برزیلی به همراه داشت. در مورد سویا، کاربری اراضی 28 درصد افزایش یافت. افزایش سطح زیر کشت و تولید بیشتر منجر به افزایش 84 درصدی صادرات سویا برحسب (حجم مقداری) شد. از آنجایی که برزیل سهم عمده ای در بازار بین المللی سویا داشت، گسترش صادرات منجر به تغییر قیمت های جهانی و همچنین کاهش 6 درصدی قیمت جهانی سویا تا سال 2021 شد. سیاستهایی نظیر اعمال اصلاحات اقتصادی کلان، گرایش به سمت رژیم تجارت باز، و رژیم های نرخ ارز انعطاف پذیر اتخاذ شده در سال 1999 منجر به رشد مثبت تولید ناخالص داخلی (تعدیل شده بر اساس تورم) طی دهه آینده شد و محیط مثبتی را برای بخش کشاورزی برزیل ایجاد کرد. با تاسیس موسسه تحقیقات کشاورزی دولت برزیل، معروف به “امبراپا”، کشاورزان انواع ارقام نو محصولات و تکنیک های اصلاحی جدیدی را برای تولید متناسب با شرایط آب و هوایی و خاک ساوانای استوایی سرادو(سراتو) برزیل اتخاذ کردند. با جذب سرمایه، کشف منابع عظیم زمین در محدوده آمازون برزیل در دهه 1990، این کشور به یکی از تولیدکنندگان برتر کشاورزی در جهان تبدیل شد. تولید سویا، ذرت، برنج، لوبیا خوراکی و گندم بین سال‌های 1970 تا 1990 دو برابر شد و به 54 میلیون تن رسید. بر اساس گزارش سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو)، تولید محصولات کشاورزی در برزیل در سال 2021 به بالاترین حد خود یعنی 308 میلیون تن رسید. علاوه بر گسترش بازارهای صادراتی، یکی از عوامل اصلی که باعث رشد و نوسازی محصولات کشاورزی ‌گشت، گسترش صنایع پرورش خوک و طیور برزیل بود که با افزایش تقاضای خوراک دام و طیور همراه شد. در حالی که تولید لوبیا و برنج خوراکی – عمده مواد غذایی – تقریباً با سرعت رشد جمعیت افزایش می یافت، تولید سویا و ذرت با سرعت بیشتری رشد کرد. حتی زمانی که در قدیم؛ ذرت به عنوان یک محصول معیشتی برای خانوارهای برزیلی در نظر گرفته می شد، اما افزایش تقاضا برای گوشت و تخم مرغ که با افزایش درآمد مردم همراه بود، منجر به گسترش صنعت خوراک مخلوط و افزایش تقاضا برای ذرت توسط صنایع مرغداری و خوک برزیلی شد. افزایش تولید ذرت برزیل در دهه گذشته – که ناشی از افزایش تقاضای جهانی و تأثیر ترکیبی تغییرات در قیمت، فناوری، شیوه‌های مدیریت محصول و سطح برداشت شده است – این کشور را به سومین تولیدکننده و صادرکننده بزرگ ذرت در جهان تبدیل کرده است. برزیل به عنوان بزرگترین رقیب ایالات متحده در بازار جهانی ذرت با ” کشت ثانویه ذرت بعنوان محصول دوم در تناوب”که در اواخر سال بطور سنتی برداشت میشد، ظاهر شد و صادرات را از سپتامبر تا ژانویه، ماه هایی که به طور سنتی تحت سلطه صادرکنندگان نیمکره شمالی بود، افزایش داد.
بر اساس گزارش IGC، تجارت جهانی سویا که در فصل 2022 حدود 156 میلیون تن بود، در فصل 2023 به 172 میلیون تن رسید؛ IGC تخمین می زند که تجارت در فصل 2024 در حدود 168 میلیون تن باقی خواهد ماند. شرکت‌های بزرگ صادراتی چندملیتی مانند ADM، Bunge، Cargill و Dreyfus معروف به گروه ABCD) ) حاکمیت زنجیره تامین سویا را انحصاری کرده‌اند اخیراً، چین خرید Noble Agri توسط شرکت ملی غلات، روغن و مواد غذایی چین (COFCO) را به عنوان راهی برای اطمینان از حضور بین آنها در میان کشورهای بزرگ تولیدکننده سویا، از جمله برزیل و آرژانتین، دو تامین کننده بزرگ سویا، جشن گرفت. در زنجیره ارزش سویای برزیل بخش‌های کلیدی کشاورزی و صنعتی (مانند بذر، ماشین‌آلات و آفت‌کش‌ها) عمدتاً توسط شرکت‌های چند ملیتی کنترل می‌شوند. البته شرکت های چند ملیتی تمایل دارند بخش های صنعتی زنجیره تولید را کنترل کنند. شرکت های آلمانی بخش بذر را کنترل می کنند و سهم بازار مهمی در بخش آفت کش ها دارند. شرکت‌های آمریکایی بخش ماشین‌آلات را کنترل می‌کنند و سهام مهمی از بخش‌های آفت‌کش‌ها و تجارت دارند. شرکت های چینی دارای سهم بازار مربوطه در بخش آفت کش ها و تجارت هستند بیش از (57.4%) سویای تولید شده در برزیل عمدتاً به چین صادر می شود و مصرف داخلی در برزیل حدود (15.6%) است. زنجیره تولید سویا (از بذر تا تجارت) در برزیل 86.9 میلیارد دلار درآمد ناخالص در سال کشاورزی 2020 ایجاد کردند. بخش بذر 2 میلیارد دلار درآمد داشت، در حالی که فروش تراکتور و کمباین منجر به درآمد ناخالص 2.6 میلیارد دلاری شد،کودها 4.7 میلیارد دلار درآمد ناخالص داشتند و شرکت‌های فعال در بخش مواد شیمیایی کشاورزی8.1 میلیارد دلار درآمد ناخالص داشتند. همچنین تخمین‌هایی برای بخش‌های کشاورزی و تجارت سویا انجام شد که به ترتیب 28.6 میلیارد دلار و 41.2 میلیارد دلار ارزش بازار را به خود اختصاص دادند. شرکت‌های چند ملیتی سهامداران کلیدی در زنجیره تولید سویا در برزیل هستند. در تمام بخش های کشاورزی-صنعتی زنجیره تامین سویا، شرکت های چند ملیتی اکثریت سهم بازار را در اختیار دارند و این کنترل خارجی در سال های اخیر رشد کرده است. یک مطالعه در سال 2024 نشان داده که شرکت‌های چند ملیتی که در امتداد زنجیره تامین سویای برزیل تأسیس شده‌اند، 91.3 درصد بذر، 99.8 درصد ماشین‌آلات، 80.8 درصد کود، 94.2 درصد از مواد شیمیایی کشاورزی و 83.9 درصد از بخش‌های تجاری را کنترل می‌کنند. سویای برزیلی نسبت به سویای تولید شده در سایر نقاط جهان دارای پروتئین بیشتری است و تولید و صادرات سویای اصلاح شده ژنتیکی (GMO) بسیار بیشتر از سویای اصلاح شده ژنتیکی غیر GMO) ) است. در پایان این که برزیل کشوری با زمین و آب فراوان است، هنوز زمین‌های غیرکشاورزی زیادی وجود دارد که پتانسیل تولید کشاورزی و جذب سرمایه های مالی آینده را دارد. پیش‌بینی‌های کشاورزی USDA تا سال 2031 امکان تولید بیشتر را گواهی می دهد. آمارها نشان می‌دهد که تا سال 2031،حدود 20 میلیون هکتار از زمین‌های زراعی دیگر تولید خواهد شد که بیانگر نرخ رشد سالانه 2.6 درصدی در اراضی تحت کشت است. این یکی از سریع ترین نرخ های گسترش زمین های زراعی در جهان خواهد بود. بر اساس پیش‌بینی‌های USDA، برزیل در سال 2031 به تولید 76 درصد غلات و 41 درصد دانه‌های روغنی بیشتری نسبت به سال 2021 نیاز دارد تا بتواند تقاضای پیش‌بینی‌شده مصرف‌کنندگان و واردکنندگان ذرت و سویا مانند چین را برآورده کند. پیش بینی می شود تولید گوشت قرمز و مرغ از 61 میلیون تن در سال 2021 به 70 میلیون تن در سال 2031 افزایش یابد. طرفه اینکه پیش بینی می شود میزان غلات خوراک مورد نیاز برای تامین این رشد به بیش از 105 میلیون تن افزایش یابد که 17 درصد بیشتر از میزان مصرف شده فعلی است. در سال 2024. اگر برزیل به نوآوری در شیوه ها و فناوری کشاورزی، توسعه تأسیسات ذخیره سازی و زیرساخت های حمل و نقل و بهبود کنترل های بهداشتی ادامه دهد، این رشد می تواند تسریع شود. این تحولات نوین به برزیل کمک می کند تا ارزش محصولات فروخته شده به کشورهای با درآمد بالا را افزایش دهد و همچنین به رشد خود در بازارهای نوظهور ادامه دهد.
*‌ تحلیل گر و دکترای توسعه کشاورزی

اقتصادسبز آنلاین / اقتصاد سبز آنلاین / اقتصادسبز / اقتصاد سبز / صنایع غذایی / صنعت غذا / کشاورزی / پایگاه خبری صنعت غذا