دکتر حسین شیرزاد *

در حالی‌که تنش‌های کنونی در زنجیره‌های تامین مواد غذایی به دلیل عوامل متنوع و متعددی ایجاد ‌شده است، نباید ارتباط آن را با بحران جهانی انرژی نادیده گرفت. اختلالات ناشی از جنگ روسیه و اوکراین؛ ماهیت درهم تنیده زنجیره تامین انرژی و غذا در جهان را به شدت مورد توجه قرار داده است. تا کنون این جنگ باعث افزایش قیمت انرژی شده و از طریق افزایش قبوض انرژی و افزایش قیمت کود، اثرات سرریزی بر زنجیره تامین مواد غذایی داشته است. اوکراین تامین کننده مهم غلات است که به کود نیاز دارد. شمال آفریقا و خاورمیانه بیش از 50 درصد غلات مورد نیاز، گندم و جو را از اوکراین و روسیه وارد می کنند. روسیه و اوکراین با هم سالانه 12 درصد از کالری تجارت جهانی را صادر می کردند . شوک قیمت مواد غذایی ناشی از جنگ روسیه و اوکراین در حال حاضر منجر به محدودیت‌های صادراتی شده است که بیش از 16 درصد کالری بین‌المللی را پوشش می‌دهد. تولید روسیه 15 تا 21 درصد از صادرات جهانی کود قبل از جنگ را تشکیل می داد و کشورهای منطقه و تا مکزیک و برزیل به این محصولات متکی هستند. در سال 2021 بیش از 14 درصد از صادرات جهانی کود نیتروژن، 14 درصد فسفات و 21 درصد پتاس به روسیه متکی بود. صادرات روسیه بر روی کودهای شیمیایی تجاری، به ویژه کود هیدروژنی است، که تولید آن به طور سنتی شامل تبدیل نیتروژن اتمسفر به آمونیاک با استفاده از گاز طبیعی است و گاز طبیعی 80 درصد هزینه تولید آمونیاک برای کود نیتروژن را تشکیل می دهد. این امر باعث می شود که کشورهای استخراج کننده گاز مانند روسیه در موقعیت مناسبی برای تولید و صادرات مقادیر زیادی گاز قرار گیرند. با این حال، روش‌های پایدارتر دیگری برای تولید کود هیدروژنی وجود دارد و تلاش‌هایی در حال انجام است تا این کودها از نظر تجاری در مقیاس بزرگ‌تر قابل دوام باشند. همچنین روسیه یک صادر کننده جهانی پتاس (به همراه کانادا و بلاروس) است که برای تولید کود پتاسیم و همچنین کود فسفر (همراه با مراکش، چین، ایالات متحده و اردن) استفاده می شود. پتاس و فسفر از مواد معدنی استخراج شده کمیاب تلقی شده و در سرتاسر جهان در مقادیر محدودی یافت میشوند. تحریم های آمریکا و اروپا علیه بلاروس، محموله های کود این کشور را متوقف کرده است. بلاروس طی سه دهه اخیر حدود 10 تا 12 میلیون تن کود صادر شده پتاس یا یک پنجم عرضه جهانی را به خود اختصاص می دهد. از سال 2016 زنجیره‌های تامین به هم پیوسته جهانی و بازارهای مواد غذایی و نهاده‌های مرتبط (مواد شیمیایی کشاورزی، کود، سوخت، خوراک، سرمایه و نیروی کار) پر نوسان نشان داده اند، به این معنی که اختلالات به ظاهر کوچک عرضه در یک منطقه می‌تواند منجر به عواقب وخیم در منطقه‌ای دیگر شود. کشاورزی و صنایع غذایی از انرژی برای مقاصد مختلف استفاده می کنند. مصرف مستقیم انرژی شامل برق برای سیستم آبیاری خودکار آب مزارع، مصرف سوخت برای ماشین آلات کشاورزی و انرژی مورد نیاز در مراحل مختلف فرآوری، بسته بندی، حمل و نقل و توزیع مواد غذایی است. استفاده از آفت‌کش‌ها و کودهای معدنی منجر به مصرف انرژی غیرمستقیم زیادی می‌شود و این نهاده ‌ها برای تولید بسیار انرژی بر هستند. در حالی که این سهم به طور قابل توجهی بین مناطق متفاوت است – بسته به عواملی مانند شرایط آب و هوایی و انواع محصولات – هزینه های مستقیم و غیر مستقیم انرژی می تواند 40٪ تا 50٪ از کل هزینه های متغیر کشت در اقتصادهای پیشرفته مانند اروپا و ایالات متحده را تشکیل دهد. هزینه های حمل و نقل 22 درصد از هزینه آمونیاک حمل شده از ترینیداد و توباگو به خلیج آمریکا (و تا رودخانه می سی سی پی با کشتی) را تشکیل می دهد و بیش از 50 درصد هزینه آمونیاک حمل شده از روسیه به خلیج فارس را هزینه ترانزیت تشکیل می دهد چون آمونیاک باید در ظروف یخچال دار یا ظروف تحت فشار (بارج) حمل شود. به همین دلیل و بدلیل افزایش نرخ راه آهن، هزینه حمل آمونیاک از طریق راه آهن 44 درصد بیشتر از بارج است. افزایش هزینه های بیمه و خدمات حمل و نقل نیز به افزایش هزینه های کود کمک کرده است بنابراین قیمت های بالاتر انرژی و کود به ناچار به هزینه های تولید بالاتر و در نهایت به قیمت مواد غذایی بالاتر تبدیل می شود. نیتروژن یک ماده مغذی ضروری برای تقریباً تمام دوره زندگی گیاهان است. آمونیاک نقطه شروع تمام کودهای نیتروژن معدنی است و نیمی از آمونیاک به اوره تبدیل می شود که رایج ترین محصول کود نیتروژن مورد استفاده در جهان است. در سراسر جهان، آمونیاک تقریباً به طور انحصاری از گاز طبیعی ساخته می‌شود و حدود 170 میلیارد متر مکعب (4 درصد از مصرف جهانی گاز) را مصرف می‌کنددر این میان تنها یک استثنا ، بنام چین وجود دارد ، کشوری که تولید آمونیاک اش عمدتاً بر اساس زغال سنگ است. مصرف کودها در جهان بین سال‌های 1961 تا 2015 تقریباً شش برابر شده است (از 32 به 184 میلیون تن مواد مغذی)، تا برای جمعیتی که از 3.1 میلیارد به 7.4 میلیارد نفر طی این بازه زمانی افزایش یافته است؛ غذای مکفی تولید شود. امروزه کودها حدود 50 درصد از جمعیت جهان را تغذیه می کنند که معادل ارزش حدود 20 میلیارد وعده غذایی در روز می رسد. کودها در مقایسه با حجم فروش فعلی سایر نهاده ها ومکمل ها در حدود 65 میلیارد دلار، بذر و بیوتکنولوژی با 45 میلیارد دلار و محصولات بیولوژیکی با 5 میلیارد دلار، بزرگترین بخش بازار نهاده های کشاورزی بین المللی هستند. بین سال‌های 2015 تا 2020، صنعت جهانی کود بین 86 تا 91 میلیارد دلار در معادن جدید و تأسیسات تولید کود سرمایه‌گذاری کرده است، البته میزان سرمایه‌گذاری مشابهی نیز بین سال‌های 2010 تا 2014 رخ داده است. صنعت کود همچنین سهم عمده‌ای در اشتغال دارد و مسئول تقریباً یک میلیون شغل تولیدی در سراسر جهان است، به‌علاوه مشاغل غیرمستقیم قابل توجهی را نیز به خود اختصاص می‌دهد. قیمت کودها از اواسط سال 2020 بیش از سه برابر شده است تا به بالاترین سطح خود از زمان بحران 09-2008 و بالاترین سطح ثبت شده در مورد اوره رسیده است. این افزایش قیمت کود تا حدودی ناشی از بهبود تقاضا، اختلالات مختلف عرضه و محدودیت های تجاری و افزایش هزینه های نهاده ها بوده است. هزینه تولید کود به خصوص در مورد کودهای نیتروژنی با قیمت انرژی ارتباط نزدیکی دارد. همانگونه که ذکر شد گاز طبیعی اغلب 70 تا 80 درصد هزینه های عملیاتی تولید آمونیاک و اوره را به خود اختصاص می دهد و در نتیجه همبستگی نزدیکی بین قیمت ها ایجاد می کند. در زمستان 2023 حدود 27 کارخانه‌ تولید کود نیتروژن تعطیلی موقت را اعلام نموده و علت آن را افزایش هزینه‌های گاز طبیعی عنوان کردند. البته قیمت گاز طبیعی از اوایل سال 2021 در تمام مناطق کلیدی مصرف‌کننده گاز به شدت افزایش یافته بود و قیمت‌ شاخص معیار اروپایی و آسیایی در سه ماهه اول سال 2022 پس از جنگ روسیه و اوکراین به رکورد بی سابقه ای رسید. علاوه بر افزایش شدید هزینه های نهاده ها، محدودیت های تجاری نیز قیمت کود را افزایش داد. طرفه اینکه چین، به عنوان یک تامین کننده کلیدی اوره، سولفات و فسفات، به منظور محدود کردن صادرات کود در سال 2021 اقدامات وسیعی را آغاز نمود و اعمال محدودیت چین در صادرات کود برای بدتر شدن شوک قیمت جهانی، به بازارهای بین المللی موثر بوده است. چین، که دولت آن بر بازارهای کودش غالب است، بزرگترین صنعت کود در جهان را دارد و 20 درصد از کل تحقیق و توسعه جهانی را از سال 2006 به خود اختصاص داده است. پنج تولیدکننده اصلی آمونیاک جهان یعنی “چین، اتحادیه اروپا، ایالات متحده، هند و روسیه ” حدود دو سوم تولید جهانی کود اوره را تشکیل می دهند. روسیه بیشترین سهم را در صادرات دارد که حدود یک پنجم است. سال 2021، خاورمیانه 19 درصد فسفات، 35 درصد اوره، 19 درصد نیتروژن آمونیاکی، و 10 درصد پتاس جهان را صادر کرد. شمال آفریقا نیز تامین کننده حیاتی25 درصد، از فسفات های جهانی بود. خاورمیانه از نظر فسفات و نیتروژن رقابتی‌تر است، بزرگترین چیزی که خاورمیانه واقعاً می تواند از نظر کودها روی آن حرکت کند نیتروژن است، این منطقه یک تولیدکننده بزرگ است و فرصت های بسیاری وجود دارد. مراکش دارای 72 درصد ذخایر جهانی فسفات است و چهارمین صادرکننده بزرگ کود در جهان به شمار میآید. اتحادیه اروپا، ایالات متحده و هند همگی واردکنندگان قابل توجهی هستند، اگرچه اتحادیه اروپا بخشی از تولید خود را صادر می کند اما چین به مراتب بزرگترین تولید کننده در سطح جهان است و تا حد زیادی در این رابطه خودکفا است. چین با 8 درصد از کل زمین های قابل کشت جهان، به ترتیب 32 و 43 درصد از کل مصرف کودهای شیمیایی و آفت کش ها را در جهان به خود اختصاص داده است. شدت مصرف کودهای شیمیایی و سموم دفع آفات به ترتیب چهار و پنج برابر میانگین جهانی است. با این حال، راندمان استفاده از مواد شیمیایی کشاورزی پایین است.در سال 2017، راندمان استفاده از کودهای شیمیایی برای سه محصول عمده غلات – برنج، ذرت و گندم – تنها 37.8٪ بود، در حالی که راندمان استفاده از آفت کش ها تنها 38.8٪ بود. استفاده بی رویه و ناکارآمد از مواد شیمیایی کشاورزی، هزینه های تولید را افزایش داده و منجر به آلودگی خاک و آب شده است. در مورد اوره، برخی از مناطق عمده مصرف کننده جهان به شدت به واردات متکی هستند. مثلا، هند حدود 30 درصد اوره مورد استفاده خود را وارد می کند و برزیل نیز نزدیک به 100 درصد اوره مورد استفاده خود را وارد می کند. بسیاری از کشورهای آفریقایی نیز سهم بسیار بالایی از مصرف اوره خود را وارد می کنند، حتی اگر مقادیر آن به صورت مطلق کم باشد. بنابراین در صورت کمبود عرضه و افزایش قیمت، این مناطق به شدت وابسته به واردات “کود-غذا” هستند که زودتر و شدیدترین اثرات را در نظامات بهره برداری خویش احساس خواهند کرد. کشاورزان ممکن است با خرید پایین تر و استفاده کمتر از کود به کمیابی و گرانی قیمت منابع کودی پاسخ دهند که می تواند تأثیر منفی بر عملکرد محصول برای فصول برداشت بعدی داشته باشد. مصرف پایین کود توسط زارعین می‌تواند اثرات کوتاه‌مدت بحران غذایی کنونی را تشدید کند و تلاش‌ها را برای پاسخگویی به قیمت‌های بالای مواد غذایی از طریق تقویت تولید داخلی را مختل نماید. همانطور که در گزارش” گروه واکنش به بحران جهانی سازمان ملل متحد” اشاره شده، انحراف کنونی بازارهای مواد غذایی و کود به شدت بر محصولات گندم و روغن نباتی تأثیر می گذارد و آفریقا در تابستان امسال بیشترین تأثیرات را متحمل خواهد شد. اگر مشکلات در دسترس بودن پایین و کم کود و قیمت های بالا برای کودها تا فصل کاشت بعدی ادامه پیدا کند، پرمصرف ترین محصول اصلی جهان – برنج – محصول اصلی بعدی خواهد بود که با فشار قیمتی مواجه خواهد شد و میلیاردها نفر دیگر را در آسیا و آمریکا تا پایان سال 2023 و سال 2024 تحت تاثیر قرار خواهد داد.
کشاورزان به نیتروژن، فسفات و پتاسیم (پتاس) که مواد مغذی کلیدی در کودهای تولیدی هستند، وابسته هستند. کود کمتر به معنای بازده محصول کمتر است و کمبود ذخایر، تنش‌های ژئوپلیتیکی و تنگناهای زنجیره تامین هشدارهایی را در مورد یک بحران جهانی غذایی بالقوه برانگیخته است . بحران انرژی و غذا هم پیامدهای کوتاه مدت و هم اثرات میان مدت بر جامعه کشاورزی دارد. دولت‌ها باید به سرعت و قاطعانه روی مسائل کوتاه‌مدت حرکت کنند و در عین حال برای رسیدگی به مسائل بلندمدت تلاش نمایند. پاسخ های کوتاه مدت در مورد انرژی و کودها می تواند شامل تقاضای جامعه بین المللی در مواردی نظیر تقویت گفت‌وگو و همکاری بین‌المللی در مورد امنیت انرژی و تامین مواد غذایی، از جمله در نشست آتی رهبران” G7″باشد. حذف تدریجی محدودیت های تجاری کودها می تواند به کاهش تنش ها در بازارهای مواد غذایی کمک کند و بحث های دیپلماسی بین المللی باید رابطه انرژی و غذا را در نظر بگیرد. تشویق و توانمندسازی تولیدکنندگان مواد غذایی برای افزایش کارایی استفاده از مواد مغذییک راهکار پرسود است. برخی از مناطق جهان از کودهای نیتروژن کافی استفاده نمی کنند و برخی از آنها بیش از حد استفاده می کنند لذا اقداماتی که در نظام استانداردهای نظارت بر مواد مغذی گنجانده شده است – استفاده از منبع کود مناسب، با نرخ مناسب، در زمان مناسب، در مکان مناسب – می تواند فشار بر بازارهای کود را با کاهش تقاضا بدون کاهش عملکرد محصول، کاهش دهد. مثلا بر اساس مطالعات، تکمیل مواد مغذی خاک با قرار دادن کودها در عمق 20 تا 60 سانتی متری، که به عنوان مثال به عنوان کوددهی زیرزمینی شناخته می شود، به طور بالقوه می تواند عملکرد را از 50 تا 100 درصد افزایش دهد، بنابراین توسعه روش هایی برای تحویل مقرون به صرفه کودها به این اعماق می تواند بسیار مهم باشد دوم اینکه کاهش فشار بر بازارهای گاز طبیعی و نفت با اتخاذ تدابیر کوتاه مدت برای کاهش تقاضا ضروری است. در پاسخ به اختلالات بازار انرژی ناشی از تهاجم روسیه به اوکراین، آژانس بین‌المللی انرژی مجموعه‌ای از توصیه‌ها را برای سیاست‌گذاران برای کاهش سریع تقاضای گاز طبیعی و نفت ارائه کرده است. این اقدامات می‌تواند به کاهش فشارها در بازارهای انرژی و کاهش قیمت‌ها کمک کند، در نتیجه برخی از تأثیرات بر بازار کود و مواد غذایی را که در این تفسیر توضیح داده شده کاهش می‌دهد. با توجه به افزایش ظرفیت محدود صادرات LNG که بین سال‌های 2022 – 2024 انتظار می‌رود این افزایش اتفاق بیافتد و به طور کلی فقدان سیاست‌های قوی برای انتقال به سوخت‌های جایگزین، حتی ممکن است شرایط سخت فعلی در بازارهای جهانی گاز طبیعی در میان مدت ادامه یابد. این به معنای فشار مداوم بر حاشیه های سود و هزینه های عملیاتی بالاتر برای تولیدکنندگان کود، همراه با ادامه قیمت های بالا برای مصرف کنندگان است. اقدامات برای کاهش این فشارها در میان مدت می تواند شامل موارد طراحی کوپن غذا و ساختارهای تامینی و تورهای حمایتی پایدار برای جلوگیری از تضعیف آسیب پذیرترین شهروندان از قیمت های بالای مواد غذایی باشد. یارانه ها و بسته های حمایتی کالایی باید به گونه ای طراحی شوند که در صورت نیاز، ادامه داشته باشند. طراحی دقیق چنین یارانه‌هایی باید از عواقب ناخواسته ناشی از قرار گرفتن در معرض قیمت‌های بالاتر غذا برای سایر بخش‌های طبقات اجتماعی جلوگیری کند. برخی از کشورهای کم درآمد در خاورمیانه و آفریقا در حال حاضر در میان – یا در آستانه – کمبود شدید مواد غذایی هستند. اقتصادهای پیشرفته مسئولیت اخلاقی دارند که شرایط این کشورها را در نظر بگیرند و اطمینان حاصل کنند که سیاست‌های آنها شرایطی را که با آن مواجه می‌شوند بدتر نمی‌کند. تلاش مضاعف برای جایگزینی استفاده از سوخت های فسیلی در زنجیره تامین مواد غذایی با منابع امن و پایدار انرژی؛ کربن زدایی تولید آمونیاک می تواند مزایای دوگانه کاهش انتشار CO2 از تولید کود و همچنین اتکای کمتر صنعت به گاز طبیعی را داشته باشد. کاهش استفاده از سوخت‌های فسیلی در سایر نقاط زنجیره تامین مواد غذایی – به ویژه تجهیزات کشاورزی، حمل و نقل و بسته‌بندی – فرصت‌های مشابهی را ارائه می‌دهد. بهرحال، ردپای زیست محیطی کودها – چه از نظر تولید و چه از نظر کاربرد- باید کاهش یابد، اما با توجه به اینکه ممکن است تا سال 2050 نزدیک به 10 میلیارد نفر برای تغذیه داشته باشیم، این امر نمی تواند به قیمت کاهش عملکرد کشاورزی اتفاق بیفتد. بخش عمده ای از انرژی مورد نیاز صنعت کود، تقریباً 87 درصد، برای تولید آمونیاک با استفاده از گاز طبیعی یا سایر مواد اولیه هیدروکربنی مانند زغال سنگ، برای تولید کودهای مبتنی بر نیتروژن از طریق فرآیند “هابر-بوش” استفاده می شود. در حالی که کارخانه‌های تولیدی که امروزه با پیشرفته‌ترین فناوری‌ها ساخته می‌شوند، 30 درصد انرژی کمتری به ازای هر تن آمونیاک تولید شده در مقایسه با کارخانه‌های قدیمی‌تر مصرف می‌کنند، با توجه به استفاده گسترده از مواد اولیه سوخت‌های فسیلی، این فرآیند همچنان پر انرژی است. استفاده از تکنیک‌هایی مانند هیدرولیز، با انرژی‌های تجدیدپذیر، برای تولید به اصطلاح «آمونیاک سبز» می‌تواند پیشرفت بزرگی باشد و حتی ممکن است با مقرون به صرفه‌تر شدن انرژی‌های تجدیدپذیر به دست آید و فشار انرژی بر امنیت غذا را در آینده تعدیل کند.

*‌ تحلیل‌گر و دکترای توسعه کشاورزی

اقتصادسبز آنلاین / اقتصاد سبز آنلاین / اقتصادسبز / اقتصاد سبز / صنایع غذایی / صنعت غذا / کشاورزی / پایگاه خبری صنعت غذا