دکتر شاهرخ شجری *

محیط کسب و کار ایران با ترکیبی از شرکت‌های دولتی و خصوصی مشخص می شود. این کشور دارای یک اقتصاد متمرکز برنامه ریزی شده است و دولت نقش مهمی در بخش‌های کلیدی مانند نفت، گاز، پتروشیمی، کشاورزی، صنعت و بانک‌ها دارد. با این حال، یک تغییر تدریجی به سمت خصوصی سازی و آزادسازی بازار در سال‌های اخیر ایجاد شده است.
فضای کسب و کار در ایران تحت تأثیر عوامل مختلفی از جمله تحریم‌های اقتصادی اعمال شده توسط جامعه بین‌المللی است. این تحریم‌ها سرمایه‌گذاری خارجی و دسترسی کسب‌وکارهای ایرانی به بازارهای جهانی را محدود کرده است. علی‌رغم این چالش‌ها، ایران دارای یک اقتصاد متنوع با پتانسیل قابل توجه برای رشد است. این کشور دارای منابع طبیعی فراوان از جمله ذخایر عظیم نفت و گاز است که پایه ای قوی برای اقتصاد آن فراهم می کند. علاوه بر این، ایران دارای نیروی کار جوان و تحصیل کرده‌ای است که می تواند به توسعه اقتصادی آن کمک کند.
از نظر کشاورزی، ایران سابقه طولانی در تولید محصولات کشاورزی دارد و به دلیل داشتن زمین‌های حاصلخیز و شرایط آب و هوایی مساعد برای انواع رشته فعالیت‌های کشاورزی مناسب است. بخش کشاورزی نقش مهمی در اقتصاد ایران ایفا می کند و بخش قابل توجهی از مردم در فضای کسب و کار کشاورزی تأثیرگذار هستند و به امنیت غذایی کمک می کنند. از این نظر، فضای کشاورزی در ایران بزرگ‌ترین بخش اقتصادی پس از بخش خدمات است که حدود 26 درصد تولید ناخالص داخلی و 26 درصد از صادرات غیر نفتی را به خود اختصاص می‌دهد، هم‌چنین محل اشتغال 23 درصد از شاغلان کل کشور است و بیش از 80 درصد غذای کشور در این بخش تأمین می‌شود (بانک مرکزی، 1390)
دولت‌های مختلف سیاست‌های مختلفی را برای حمایت از توسعه کشاورزی در ایران اجرا کرده اند. اینها شامل ارائه یارانه برای نهاده‌هایی مانند بذر، کود و ماشین آلات کشاورزی و همچنین سرمایه گذاری در سیستم‌های آبیاری و توسعه زیرساخت‌ها است. هدف این حمایت‌ها از بخش کشاورزی، افزایش بهره وری و ارتقای سطح خوداتکایی در تولید محصولات کشاورزی و مواد غذایی است.
ایران طیف گسترده ای از محصولات کشاورزی از جمله غلات (گندم، جو، ذرت و برنج)، سبزیجات (مانند سیب‌زمینی، پیاز، گوجه فرنگی، انواع کاهو و کلم و خیار سبز و سبزیجات برگی و غیره)، گیاهان دارویی و زعفران، انواع گل‌ها و گیاهان زینتی، محصولات صنعتی (چغندرقند، دانه‌های روغنی (مانند کلزا، آفتابگردان، کنجد و گلرنگ و غیره)، پنبه و غیره)، علوفه (مانند یونجه، سورگوم، ذرت علوفه ای و غیره)، محصولات باغی (مانند سیب، انواع مرکبات، خرما، پسته، انجیر، گردو، بادام، انگور، محصولات گلخانه ای و غیره)، محصولات لبنی (شامل شیر، شیرخشک، پنیر، ماست، دوغ، کره و غیره)، گوشت (گوشت گاو، گوسفند، مرغ، بوقلمون، ماهی و میگو و غیره) و محصولات تبدیلی و فرآوری شده و انواع مواد غذایی را تولید می کند.
با این حال، علی‌رغم پتانسیل‌های بیان شده، بخش کشاورزی با چالش‌های جدی مانند کمبود آب به دلیل شرایط خشکسالی در برخی مناطق و فرسایش شدید خاک‌های زراعی مواجه است. علاوه بر این، شیوه‌های کشاورزی منسوخ شده، دسترسی محدود به فناوری مدرن، و زیرساخت‌های ناکافی حمل‌ونقل مانع رشد این بخش شده است.
ایران برای غلبه بر این چالش‌ها و ارتقای توسعه کشاورزی نیاز دارد که سرمایه گذاری در تحقیق و توسعه، پذیرش فناوری‌های جدید و تشویق مشارکت بخش خصوصی را دنبال کند. همچنین دولت بایستی بیش از پیش بر بهبود شیوه‌های مدیریت آب و خاک و ترویج روش‌های کشاورزی پایدار تمرکز نماید.
به طور کلی، تغییر سیاست‌های کشاورزی برای متحول سازی محیط کسب و کار بخش کشاورزی ایران بایستی با تلاش برای جذب سرمایه گذاری خارجی و ارتقای رشد بخش خصوصی تغییر نماید. لازم به توضیح است که در بخش کشاورزی، فرصت‌هایی برای افزایش بهره وری و نوسازی از طریق پیشرفت‌های تکنولوژیکی و اصلاحات سیاستی وجود دارد.
در این قسمت به برخی از نقاط ضعف، قوت، تهدیدها و فرصت‌های بخش کشاورزی ایران به تفکیک اشاره شده است:

نقاط قوت بخش کشاورزی ایران:

1. آب و هوای مساعد: ایران دارای آب و هوای متنوعی است که از بیابان‌های خشک گرفته تا دشت‌های حاصلخیز را شامل می شود که امکان کشت انواع محصولات را فراهم می کند.
2. منابع آبی متنوع اما محدود سطحی و زیرزمینی: این کشور دارای چندین رودخانه بزرگ و منابع آب زیرزمینی است که تا اندازه ای آب کافی را برای اهداف آبیاری مشروط به کاربرد روش‌های علمی و برنامه-ریزی مطلوب برای اجرای الگوی کشت مناسب و تولید محصولات متنوع کشاورزی فراهم می کند.
3. میراث غنی کشاورزی: ایران دارای سابقه طولانی کشاورزی است و دانش و شیوه‌های سنتی دارد که می تواند برای کشاورزی پایدار مورد استفاده قرار گیرد.
4. بازار داخلی بزرگ: ایران با جمعیتی بالغ بر 85 میلیون نفر، بازار داخلی قابل توجهی را برای محصولات کشاورزی ارائه می دهد که تقاضا و سودآوری بالقوه را تضمین می کند.
5. تنوع زیستی غنی و خاک حاصلخیز
6. پتانسیل موجود برای تولید محصولات کشاورزی ارگانیک

نقاط ضعف بخش کشاورزی ایران:

1. کمبود آب: علی‌رغم برخورداری از منابع آبی سطحی و زیرزمینی، اما متأسفانه سوء مدیریت و به کارگیری سیستم‌ها و روش‌های آبیاری ناکارآمد و نامناسب منجر به مشکلات کم آبی در برخی مناطق شده و بر عملکرد تولید محصولات کشاورزی تأثیر منفی گذاشته است و این موضوع تهدیدی برای توسعه پایدار کشاورزی محسوب می شود.
2. عدم بهره برداری کافی از فناوری‌های نوین و فقدان زیرساخت‌های مدرن: بخش کشاورزی کماکان از تکنیک‌های کشاورزی منسوخ، دسترسی محدود به فناوری‌های نوین و ماشین آلات مدرن، امکانات ذخیره سازی ناکافی و زیرساخت‌های ناکافی حمل و نقل رنج می برد.
3. فقدان نیروی کار ماهر و متخصص در فنون کشاورزی مدرن.
4. زیرساخت‌های ناکافی برای ذخیره سازی، حمل و نقل و فرآوری محصولات کشاورزی.
5. وابستگی به واردات: ایران به دلیل محدودیت در ظرفیت تولید داخلی یا کمبود کیفیت، به شدت به واردات برخی محصولات کشاورزی از جمله کالاهای اساسی مانند برنج، روغن و شکر، نهاده‌های دامی و تجهیزات و ماشین آلات کشاورزی وابسته است.
6. آسیب پذیری در برابر تغییرات اقلیمی: ایران مستعد خشکسالی و سایر رویدادهای شدید آب و هوایی است که می تواند بر بهره وری محصولات کشاورزی تأثیر منفی بگذارد و همچنین خطر شیوع آفات و بیماری‌ها را افزایش دهد.
7. نبود زنجیره‌های ارزش یا تأمین منسجم و مناسب محصولات کشاورزی با رویکردهای علمی و تجاری و در نتیجه سودآوری و ارزآوری ناکافی در بخش کشاورزی و مواد غذایی

فرصت‌های بخش کشاورزی ایران:

1. پتانسیل صادرات: ایران با داشتن آب و هوای متنوع و زمین حاصلخیز، این پتانسیل را دارد که با برنامه ریزی مناسب و دیپلماسی کارآمد برای انعقاد تفاهم نامه‌های همکاری تجاری با دیگر کشورهای هدف، صادرات محصولات کشاورزی خود را با ورود به بازارهای بین المللی گسترش دهد.
2. توسعه کشاورزی ارگانیک: رشد تقاضای جهانی برای محصولات کشاورزی و مواد غذایی ارگانیک و سالم فرصتی را برای کشاورزان ایرانی فراهم می‌کند تا شیوه‌های کشاورزی ارگانیک و مناسب را اتخاذ کنند و به این بازار ویژه پاسخ مثبت و مناسب دهند.
3. تولید محصولات کشاورزی و مواد غذایی با ارزش افزوده بالا: برنامه ریزی برای تولید و صادرات محصولات کشاورزی با ارزش افزوده بالا و نیاز آبی پایین یا متحمل به کم آبی مانند زعفران، پسته، خرما و انجیر و بادام دیم و همچنین سرمایه گذاری در تاسیسات صنایع غذایی و فرآوری می تواند امکان تولید محصولات با ارزش افزوده بالا مانند انواع کنسرو میوه/سبزیجات یا محصولات لبنی بسته بندی شده را فراهم کند و سودآوری را افزایش دهد.
4. افزایش سرمایه گذاری در تحقیق و توسعه کشاورزی: افزایش سرمایه گذاری در تحقیقات می تواند منجر به توسعه گونه‌های جدید زراعی متناسب با شرایط محلی، بهبود تکنیک‌ها و فناوری‌های کشاورزی و استراتژی‌های مدیریت بهتر آفات و بیماری‌های گیاهی و کنترل علف‌های هرز شود.
5. توسعه گردشگری کشاورزی برای ارتقای سطح توسعه و رفاه مناطق روستایی و ایجاد جریان‌های درآمد اضافی.

تهدیدهای بخش کشاورزی ایران:

1. تحریم‌های اقتصادی: تحریم‌های بین المللی اعمال شده از طرف جوامع بین المللی بر ایران، دسترسی به فناوری، روش‌های تأمین مالی برای اجرای پروژه‌های توسعه ای و توسعه بازارها را محدود و مانع رشد، توسعه و نوسازی بخش کشاورزی شده است.
2. کمبود آب، فرسایش خاک و تغییرات اقلیمی: کمیابی مداوم آب و مدیریت نامناسب بهره برداری از منابع آب و خاک، و تغییرات اقلیمی مانند افزایش مستمر درجه حرارت، گرد و غبارها و ریزگردها و کاهش میزان نزولات آسمانی و غیره که منجر به الگوهای آب و هوایی غیرقابل پیش بینی و افزایش خطر خشکسالی یا سیل شده است تهدیدهای مهمی برای تولید محصولات کشاورزی و امنیت غذایی کشور محسوب می شود.
3. آفات و بیماری‌ها: شیوع آفات مانند ملخ و سن و غیره و بیماری‌های مختلف مانند انواع زنگ مزارع گندم هر ساله تهدید جدی برای بخش کشاورزی است که می تواند محصولات را از بین ببرد و در صورت عدم مدیریت مناسب، به موقع و کافی منجر به تلفات قابل توجهی از محصولات کشاورزی می شود.
4. رقابت ناشی از واردات محصولات کشاورزی: واردات ارزان تر از کشورهای همسایه یا سایر تأمین‌کنندگان جهانی می تواند با ارائه جایگزین‌های ارزان تر، تولید داخلی را تضعیف کند.
5. کاربرد شیوه‌های سنتی کشاورزی که منجر به بهره وری پایین تولید در محصولات کشاورزی می شود.

توصیه‌هایی برای توسعه مطلوب کشاورزی ایران:

1. بهبود دسترسی به فن آوری، ماشین آلات و تجهیزات مدرن کشاورزی از طریق مشارکت با سازمان‌های بین المللی یا کشورهای دارای بخش‌های کشاورزی پیشرفته.
2. تقویت سیستم‌های آبیاری با ترویج تکنیک‌های مدیریت کارآمد بهره برداری از منابع آب مانند کاربرد روش‌های آبیاری قطره ای یا تغییر محیط‌های کشت از فضای باز به محیط‌های گلخانه ای هیدروپونیک.
3. سرمایه گذاری در برنامه‌های آموزشی برای آموزش کشاورزان در مورد تکنیک‌های کشاورزی مدرن، روش‌های کنترل و مدیریت آفات و بیماری‌ها، و شیوه‌های تولید پایدار محصولات کشاورزی.
4. تقویت زیرساخت‌ها: تقویت زیرساخت‌ها در ذخیره سازی، حمل و نقل، لجستیک و فرآوری محصولات کشاورزی به منظور کاهش تلفات و ضایعات پس از برداشت و بهبود کیفیت محصول.
5. تقویت تلاش‌های تحقیق و توسعه برای توسعه انواع محصولات با عملکرد تولید بالا و سازگار با شرایط محلی و مقاوم در برابر آفات و بیماری‌ها.
6. ترویج روش‌های ایجاد ارزش افزوده از طریق تولید محصولات با ارزش و نیاز آبی پایین و همچنین فرآوری محصولات کشاورزی برای افزایش ماندگاری آنها و ایجاد جریان‌های درآمد اضافی.
7. تسهیل دسترسی به اعتبار و حمایت مالی برای کشاورزان برای سرمایه گذاری در نوسازی تجهیزات و ماشین آلات کشاورزی.
8. توسعه استراتژی‌های بازاریابی برای ترویج محصولات کشاورزی ایران در داخل و خارج از کشور، با برجسته کردن کیفیت، منحصر به فرد بودن و مزایای سلامتی آنها.
9. همکاری با سازمان‌های بین المللی یا کشورهای دارای تخصص در شیوه‌های کشاورزی پایدار برای اجرای روش‌های کشاورزی سازگار با محیط زیست.
10. تشویق مشارکت‌های دولتی و خصوصی برای جذب سرمایه گذاری در بخش کشاورزی و تقویت نوآوری.
11. ترویج و آگاه سازی فعالان بخش کشاورزی از منافع و مزایای ایجاد زنجیره‌های ارزش یا تأمین مناسب محصولات کشاورزی و نقش آنها در سودآوری، ارزآوری، ایجاد اشتغال و کاهش فقر در بخش کشاورزی و مناطق روستایی
12. تسهیل دسترسی به بازار: ساده کردن مقررات و رویه‌های مربوط به صادرات/واردات محصولات کشاورزی برای کاهش موانع تجاری و مذاکره برای قراردادهای تجاری مطلوب با سایر کشورها برای گسترش فرصت‌های بازار برای محصولات کشاورزی ایران.
13. ترویج کشاورزی ارگانیک: تشویق به اتخاذ شیوه‌های کشاورزی ارگانیک با ارائه کمک‌های فنی، پشتیبانی صدور گواهی‌نامه و کمک‌های بازاریابی برای محصولات ارگانیک چه در داخل و چه در سطح بین المللی.
14. تقویت تعاونی‌های کشاورزی و بازاریابی محصولات کشاورزی: حمایت از تشکیل تعاونی‌های کشاورزی تا کشاورزان خرده پا در نظام دهقانی با تغییر نظام بهره برداری بتوانند به طور جمعی محصولات خود را به بازار عرضه کنند، در مورد قیمت‌های بهتر با خریداران با قدرت چانه زنی بالاتر مذاکره کنند، به منابع مشترک مانند ماشین‌آلات یا تأسیسات ذخیره سازی دسترسی داشته باشند و در نتیجه از صرفه‌های ناشی از مقیاس بهره مند شوند.
15. تقویت همکاری و مشارکت‌های دولتی و خصوصی: تشویق همکاری بین سازمان‌های دولتی، نهادهای بخش خصوصی از جمله اتحادیه‌های، انجمن‌ها و اتاق بازرگانی، موسسات تحقیقاتی، سازمان‌های غیر دولتی و انجمن‌های کشاورزان برای رسیدگی مشترک به چالش‌های پیش روی بخش کشاورزی از طریق اشتراک دانش، تجمیع منابع، و تلاش و برنامه ریزی‌های هماهنگ و تفویض اختیار بعضی تصمیم گیری‌ها به بخش خصوصی.
16. بهبود خدمات ترویج کشاورزی: تقویت خدمات ترویجی یا ارائه اطلاعات به موقع و دقیق در مورد بهترین شیوه‌های تولید محصولات کشاورزی و مدیریت آفات، امراض و علف‌های هرز، پیشرفت‌های تکنولوژیکی، روندهای بازار از جمله وضعیت قیمت و تقاضا برای محصولات کشاورزی در بازارهای داخلی و خارجی هدف و مزایای ایجاد زنجیره‌های تأمین یا ارزش محصولات کشاورزی به کشاورزان از طریق کانال‌های مختلف مانند بهره گیری و تعامل بیشتر با شبکه‌های اجتماعی، برنامه‌های تلفن همراه، خطوط کمک به کشاورزان، یا ایجاد مزارع الگویی و نمایشی و بازدیدهای میدانی.
17. اجرای شیوه‌های کشاورزی هوشمند مطابق با تغییرات با آب و هوا: ترویج تکنیک‌های کشاورزی هوشمند که بر مدیریت پایدار زمین، حفاظت از منابع آب، و سیستم‌های کشاورزی انعطاف‌پذیر برای کاهش تأثیر تغییرات آب‌وهوایی بر بهره‌وری کشاورزی تمرکز دارد.
18. ارتقای استانداردهای ایمنی مواد غذایی: اجرای مقررات مناسب ایمنی مواد غذایی و سیستم‌های صدور گواهی برای اطمینان از سلامت و کیفیت و ایمنی محصولات کشاورزی برای مصرف داخلی و بازارهای صادراتی.
19. توسعه گردشگری کشاورزی: ترویج اقامت در مزرعه و بازدید ساکنین شهرها برای آشنایی از فرایند تولید محصولات کشاورزی و صنایع فرآوری و تولید مواد غذایی، گردشگری در مناطق روستایی و بازدید از جلوه و مناظر جذاب و زیبای زندگی در مناطق روستایی، جشنواره‌هایی با مضمون کشاورزی به منظور تنوع بخشیدن به منابع درآمد برای کشاورزان و تحریک اقتصاد روستایی.
20. توانمند سازی زنان در مناطق روستایی و کشاورزی: تنظیم و تدارک برنامه‌های حمایتی هدفمند برای توانمد سازی زنان در مناطق روستایی و کشاورزی از طریق ارائه فرصت‌های آموزشی، امکان دسترسی به اعتبارات برای توسعه مشاغل خانگی و روستایی، ایجاد بسترهای شبکه‌ای برای افزایش مشارکت زنان روستایی در فرآیندهای تصمیم‌گیری، بهبود معیشت و ایجاد درآمد آنها.

*‌‌ تحلیل‌گر مسایل اقتصادی، کشاورزی و بازرگانی خارجی

اقتصادسبز آنلاین / اقتصاد سبز آنلاین / اقتصادسبز / اقتصاد سبز / صنایع غذایی / صنعت غذا / کشاورزی / پایگاه خبری صنعت غذا