مهندس محمدرضا جمشیدی

ایران خاستگاه 8 هزار گونه از گیاهان دارویی دنیا بوده که از نظر تنوع گونه‌ها حداقل دو برابر قاره اروپا به‌شمار می‌رود، ولی متأسفانه در هیچ مقطعی از این ظرفیت عظیم استفاده نکرده است و بر پایه برخی آمار منتشر شده، هم‌اکنون تنها از یک صدم درصد این ظرفیت استفاده می‌شود.
امسال با توجه به شرایط خاص اقتصادی کشور، بحران شیوع کرونا، تحریم‌های اقتصادی و از همه مهمتر ضرورت توجه به جهش تولید در سالی‌که به‌همین نام مزین شده بی‌شک باید در نظر داشت که یکی از ظرفیت‌های بالقوه و عظیم کشور که توجه به آن می‌تواند زمینه یک جهش بلند اقتصادی در کشور را فراهم و ارزآوری بالایی داشته باشد، بی‌تردید گیاهان دارویی است.

درآمد آلمان از گیاهان دارویی دو برابر صادرات نفت ایران

کشورهای دنیا در طول دو دهه گذشته توجه ویژه‌ای را معطوف به گیاهان دارویی کرده‌اند، به‌طوری که فقط کشور آلمان با سرمایه‌گذاری هوشمندانه‌ای که در این خصوص انجام داده در سال 2016 میلادی فقط از محل صدور گیاهان دارویی فرآوری شده 60 میلیارد یورو و درآمد داشته است، این در حالی است که کشور ما به رغم همه ظرفیت‌های بالقوه‌ای که در این زمینه دارد از این منبع درآمدی عظیم بی‌بهره است.
نکته حایز اهمیت دیگر این‌که آلمان در حالی حدود دو برابر درآمد نفتی ایران تنها از محل گیاهان دارویی درآمد داشته که درکشور ما به رغم آنکه بارها در رسانه‌ها به اهمیت این ظرفیت ارزشمند در اقتصاد پرداخته و حتی در سطح کلان «سند ملی گیاهان دارویی» تدوین شده، اما هنوز حرکت یا عزم جدی برای استفاده بهتر یا تشویق بخش خصوصی به سرمایه‌گذاری در این بخش سودمند مشاهده نمی‌شود.
گیاهان دارویی را باید ثروت مظلوم مردم ایران زمین نامید که به واقع از عیار این «طلای سبز» کشور هیچ‌گاه به طرز شایسته‌ای استفاده نشده و از قابلیت‌های بالای این بخش از نقشی که می‌تواند در پویایی اقتصاد و ارتقای درآمد حاصل از تولید ناخالص ملی ایفا کند همواره بهره لازم را نبرده است.

هر هکتار 3 نفر اشتغالزایی

بر پایه گزارش‌های منتشر شده جهادکشاورزی توسعه کشت و پرورش این‌گونه از گیاهان مفید و ارزشمند می‌تواند موجب ایجاد اشتغال فراوان شود، به‌گونه‌ای که به ازای هر هکتار کشت گیاهان دارویی بالغ بر 3 نفر اشتغالزایی صورت می‌گیرد.
توسعه کشت گیاهان دارویی علاوه بر نقش مهم و استراتژیکی که می‌تواند در اقتصاد کشور ایفا کند، در زمینه ارتقای شاخص‌های سلامتی جامعه هم بسیار نقش‌آفرین است و می‌شود به‌عنوان بهترین جایگزین داروهایی شیمیایی به کار گرفته شود.
از سوی دیگر نباید از نظر دور داشت که از بیش از 2300 گونه گیاهی کشور که دارای خواص دارویی، عطری، ادویه‌ای‌ و آرایشی بهداشتی هستند، 1728 گونه به‌‌عنوان گیاهان بومی ایران شناسایی شده است.
براساس گزارش سال 2016 یورو مونیتور و ITC (مرکز تجارت بین‌المللی) نرخ رشد اقتصادی در این بخش 12 درصد بوده و در گزارش بانک جهانی نیز حداکثر نرخ رشد اقتصادی در این صنعت تا 15 درصد اعلام شده است.

تجارت 5 هزار میلیارد دلاری

همچنین براساس پیش‌بینی رسمی بانک جهانی حجم تبادل‌های تجاری کل دنیا در صنعت گیاهان دارویی تا سال 2050 به 5 هزار میلیارد دلار خواهد رسید.
به راستی درچنین فضایی سهم ایران پرپتانسیل در کشت گیاهان دارویی کجاست؟
جدای از تدوین یک سند ملی در چشم‌انداز صنعت گیاهان دارویی کشور، در افق 1404 به توسعه کشت دیم گیاهان دارویی در اراضی شیب‌دار و کم بازده تأکید شده و مواردی نظیر کسب سهم 20 درصد ارزش بازار دارویی کشور، کسب سهم 20 درصدی ارزش بازار دارویی حوزه دامپزشکی، افزایش صادرات گیاهان دارویی و فرآورده‌های دارویی گیاهان برای حضور در میان 10 کشور نخست دنیا و… مورد توجه قرار گرفته است.

چالش‌های صنعت گیاهان دارویی

سرانجام این‌که با وجود همه قابلیت‌ها و مزیت‌هایی که کشور در زمینه کشت گیاهان دارویی دارد و از همه مهمتر اقبال بازار جهانی به محصولات حاصل از گیاهان دارویی، اما کماکان کشور از سهم بازار پایین محصولات حاصل از گیاهان دارویی و حتی بی‌توجهی به استانداردهای ملی و بین‌المللی در فرآیند تامین بذر، کاشت، داشت، برداشت و صنعت گیاهان دارویی در رنج است.
هنوز هم به رغم برخی حمایت‌ها، زمینه حضور گسترده بخش خصوصی در این بخش پرمزیت فراهم نشده و اگرچه در طول سال‌‌های گذشته اندکی این روند بهبود یافته، اما باید پذیرفت با توجه به منابع غنی کشور به‌خصوص در صنعت گیاهان دارویی و فرآورده‌‌های حاصله کماکان نیاز به حرکت‌های تأثیرگذارتری مشاهده می‌شود، چرا که هنوز هم بخش سنتی این نوع از گیاهان بر صنعتی غالب است.
از دیگر چالش‌های پیش‌رو می‌توان به نوسان‌ قیمت‌ها و نبود خریداران، بالا بودن هزینه‌ تولید و نبود بازاریابی فعال و بین‌المللی، همچنین فقدان سازمان یا مرجع اداره کننده امور بازرگانی گیاهان دارویی، خطر انقراض گیاهان دارویی ایران به‌دلیل برداشت بی‌رویه و قاچاق و… اشاره کرد.
نکته مهم دیگر این‌که برداشت بی‌رویه گیاهان دارویی از طبیعت نیز علاوه بر آنکه به پایداری محیط‌زیست آسیب می‌زند، بلکه باعث می‌شود تا این گیاهان به عنوان ذخایر ژنتیکی گونه‌های گیاهی در دسترس بشر مورد تهدید قرار گیرد و دسترسی نسل‌های آینده را دچار مشکل سازد.