مریم حق‌بیان

اقتصادسبز آنلاین: سال‌هاست در محافل اقتصادی بحث آسیب‌پذیری اقتصاد تک محصولی و ضرورت خروج ایران از اقتصاد مبتنی بر درآمد نفتی و لزوم توجه ویژه به صادرات غیرنفتی بر سر زبان است. اما متأسفانه آنگونه که باید پیشرفتی در این زمینه صورت نگرفته است. در زمینه فعالیته‌های کشاورزی از جمله موارد قابل سرمایه‌گذاری پرپتانسیل تولید پنبه در کشور است.

امروزه قریب به 40 فرآورده از گیاه پنبه استخراجمی‌شود که در صنایع ریسندگی، نساجی، روغن‌کشی، سلولزی و شیمیایی مورد استفاده قرار می‌گیرد. تهیه و تولید نخ و پارچه از پنبه محلوج، تهیه خوراک دام و روغن خوراکی و صابون از تخم پنبه، الکل اتیلیک از پوست پنبه تخم، کاغذ و مقوا و چوب سه‌لایی از پوست غوزه تهیه نئوپان از چوب پنبه، کاغذ اسکناس و اوراق بهادار از لینتر پنبه و غیره نقش مهم این محصول را در زمینه صنعت دامداری، اجتماعی و اقتصادی مشخص می‌کند. از هر تن وَش 315 کیلوگرم الیاف، 250 کیلوگرم کنجاله، 150 کیلوگرم پوست تخم، 133 کیلوگرم جاوجین و زیرجین، 85 کیلوگرم روغن خوراکی، 15 کیلوگرم لینترجین، 12 کیلوگرم روغن صابون و 40 کیلوگرم لینتر روغن‌کشی استحصال می‌شود. توان اشتغالزایی پنبه در بخش کشاورزی 2.5 برابر سویا، 4 برابر ذرت، 4 برابر کلزا و 6 برابر گندم است که این موارد مربوط به اشتغالزایی مستقیم است و در بخش اشتغالزایی غیرمستقیم به ازای ایجاد یک شغل در زراعت پنبه، حدود 5 شغل در بخش‌های صنعت و خدمات ایجاد می‌شود.

تجارت جهانی پنبه

پنبه محبوب‌ترین الیاف جهان برای تولید پوشاک و منسوجات مختلف است و تولید قابل توجهی از این محصول نیز سالانه رقم می خورد. به طوری که بر اساس داده های آماری موجود سالانه بیش از ۲۶ میلیون تن پنبه در سراسر جهان تولید می شود.

چین، هند و ایالات متحده؛ ۳ تولید کننده برتر پنبه در ۲۰۲۲

بر اساس این گزارش و به گفته مرکز آماری Statista در سال ۲۰۲۲ کشور چین به عنوان بزرگترین تولید کننده پنبه در جهان بوده است. به طوری که در مدت نامبرده این کشور بیش از 6.4 میلیون تن پنبه برداشت کرده است. نکته جالب توجه اینکه به دلیل داشتن بیشترین جمعیت در جهان، چین به بزرگترین تولید کننده، مصرف کننده و وارد کننده پنبه تبدیل شده است و حدود ۳۰۰ میلیون نفر در چین مشغول تولید پنبه هستند.
از سوی دیگر هند در جایگاه دوم تولید پنبه قرار دارد و در سال ۲۰۲۲ بیش از 6.1 میلیون تن پنبه برداشت کرده است. گفتنی است هند اغلب به عنوان زادگاه پنبه شناخته می شود و این صنعت نقش مهمی در اقتصاد این کشور دارد. اگرچه تولید هند در دو سال گذشته رتبه دوم را به خود اختصاص داده است، اما این کشور نسبت به چین دارای مناطق بیشتری برای کشت پنبه است و لذا این امکان وجود دارد که در صورت کشت همه مناطق موجود، هند دوباره در صدر فهرست ظاهر شود.
همچنین در سال ۲۰۲۲ ایالات متحده با تولید 3.1 میلیون تن در جایگاه سوم دنیا قرار دارد. این در شرایطی است که به گفته تحلیلگران حوزه، بیشتر پنبه تولید شده در ایالات متحده از منطقه جنوبی این کشور می آید. همچنین کشاورزان آمریکایی از ابزارهای موجود برای کمک به برداشت و کشت پنبه استفاده کامل می کنند. گفتنی است ایالات متحده به‌دلیل تقاضای زیاد برای پوشاک و منسوجات، وارد کننده بزرگ پنبه است.

۹۲ درصد سطح زیر کشت پنبه برزیل به صورت دیم است

داده‌های آماری statista همچنین حاکی از این است که برزیل نیز با تولید و برداشت بیش از 3/2 میلیون تن پنبه جایگاه چهارم جهانی را از آنِ خود کرده است. این در شرایطی است که بنا بر داده‌های موجود طی ۴ سال گذشته، برزیل تولید پنبه خود را بیش از دو برابر کرده است. اگرچه تولید به‌دلیل همه‌ گیری کووید-۱۹ کاهش یافت، اما برزیل همچنان دومین صادر کننده بزرگ پنبه در جهان است. نکته قابل توجه این‌که تقریباً ۹۲ درصد از سطح پنبه در برزیل آبیاری نمی‌شود.
این داده‌های آماری همچنین نشان می‌دهد: در سال ۲۰۲۲ پاکستان در جایگاه پنجم تولید و برداشت پنبه قرار دارد و ۹۸۰ هزار تن در سال تولید دارد. در واقع تولید پنبه پاکستان در سال های اخیر ثابت بوده است، اما نرخ رشد راکد شده است. به این ترتیب کارشناسان می‌گویند انتظار می رود طی سال آینده، تولید پنبه در کشور تنها ۲ درصد افزایش یابد.
همچنین بر اساس این گزارش داده های آماری نشان از جایگاه ششم جهانی کشور ازبکستان در تولید پنبه را دارد. به‌طوری که به در سال ۲۰۲۲ این کشور ۷۶۲هزار تن پنبه تولید کرده است. نکته جالب توجه اینکه ازبکستان علاوه بر این‌که سومین صادر کننده بزرگ پنبه در جهان است، به‌دلیل حذف کار اجباری کودکان از کشت پنبه خود به رسمیت شناخته شده است. در حال حاضر بیشتر تولید پنبه توسط کشاورزان کوچک انجام می شود.

ترکیه؛ در جایگاه هفتم تولید و برداشت جهانی پنبه
این گزارشات همچنین می‌گوید: ترکیه در جایگاه هفتم تولید و برداشت پنبه قرار دارد و در سال ۲۰۲۲ تولیدی به میزان ۶۳۱ هزار تن رقم زده است. نکته جالب توجه اینکه ترکیه در حال حاضر دارای ۱۹۸۶ پنبه‌ کار دارای مجوز است. تولید پنبه برای این کشور ضروری است، اما به عنوان کشوری با فشار آب، افزایش برداشت پنبه کشاورزان را با چالش هایی مواجه می‌کند.
در حالی‌که سالانه بیش از ۲۶میلیون تن پنبه در سراسر جهان برداشت می شود ایران با رقم زدن تولیدی به میزان ۶۵ هزار تن در جایگاه ۲۷ دنیا قرار دارد.
مرکز آماری statista همچنین می گوید: در سال ۲۰۲۲ استرالیا ۶۱۰ هزار تن پنبه برداشت کرده و هشتمین تولید کننده این محصول در دنیا محسوب می‌شود.
از سوی دیگر کشور «بنین» به عنوان بزرگترین تولید کننده پنبه در غرب آفریقا در سال ۲۰۲۲ به میزان ۳۱۶هزار تن پنبه تولید برداشت کرده و در جایگاه نهم دنیا جای دارد. این در شرایطی است که به گفته کارشناسان در این کشور تولید پنبه در سال ۲۰۱۷ تا ۲۰۱۹ بیش از ۱۳ درصد رشد داشته در حالی‌که افزایش تولید پنبه به رشد مداوم در اقتصاد کلی بنین کمک کرده است.

تولید ۶۵ هزار تنی پنبه در ایران در ۲۰۲۲

بر اساس این گزارش، یونان نیز به عنوان دهمین تولید کننده پنبه در سال ۲۰۲۲ به میزان ۳۰۵ هزار تن تولید داشته است. گفتنی است یونان عمدتاً پنبه خود را به کشورهای دیگر صادر می کند و ترکیه دریافت کننده اصلی آن است. نکته قابل توجه اینکه خاک در یونان برای کشت پنبه و استفاده از تجهیزات مدرن برای تسریع روند کاشت ایده‌آل است.
بر اساس داده های آماری ارائه شده در سال ۲۰۲۲ ایران حدود ۶۵هزار تن پنبه تولید داشته و در جایگاه بیست و هفتم دنیا قرار دارد. این در شرایطی است که به گفته کارشناسان داخلی، ایران دو برابر آنچه که تولید می کند از بازارهای خارجی پنبه وارد می‌کند.
گفتنی است پنبه بیشتر با شرایط آب‌ و هوایی گرم و معتدل سازگاری دارد و تا عرض ۴۳ درجه جغرافیایی مورد کشت قرار می‌ گیرد. پنبه نیاز به یک دوره طولانی بدون سرما دارد، آفتاب زیاد و هوای گرم همراه با بارندگی متوسط و یا آبیاری بین ۶۰۰ تا ۱۲۰۰ میلی‌ متر از شرایط اولیه مورد نیاز کشت پنبه است. ایران از لحاظ اقلیمی محیطی مناسب برای کشت پنبه محسوب می‌ شود به طوری که کشت پنبه در ایران به ویژه در استان خراسان انجام می‌ شود. از سوی دیگر به گفته کارشناسان، اگرچه که می‌ توان پنبه را به صورت دیم نیز کاشت، اما برای افزایش بهره‌ وری پنبه و تولید آن، روش‌های مختلف آبیاری توسط کشاورزان در سراسر دنیا مورد استفاده قرار می‌‌گیرد.
سطح زیرکشت پنبه در ایران در سال 1401 ،‌ 17 درصد و میزان تولید این محصول تا 25 درصد افزایش نسبت به سال 1400 را نشان می‌دهد. اما ابراهیم هزارجریبی مجری طرح پنبه وزارت جهادکشاورزی درباره وضعیت کشت پنبه در سال 1402 می‌گوید: بر اساس برنامه ابلاغی الگوی کشت در سال ۱۴۰۲ کشت ۱۰۸ هزار و ۱۵۲ هکتار پنبه در کشور هدف‌گذاری شده بود که بنا به دلایلی با کاهش کشت روبه‌رو هستیم.
وی سطح کشت ثبت‌شده پنبه در سامانه پهنه‌بندی داده‌های کشاورزی را تا اواخر هفته گذشته بیش از ۸۰ هزار هکتار اعلام کرد.
هزارجریبی گفت: عواملی همچون بازرگانی پنبه در سال گذشته و واردات این محصول توسط وزارت صنعت، معدن و تجارت در شش‌ماهه دوم سال، مناسب نبودن قیمت خرید، کمبود نقدینگی، اعلام بروز خشکسالی در سال جاری و قطعی برق چاه‌های آب در زمان مور نیاز آبیاری به علت محدودیت‌های منابع آبی موجب کاهش انگیزه کشت توسط پنبه‌کاران کشور شده است.
این مسئول سطح کشت پنبه در سال گذشته را حدود ۱۱۸ هزار هکتار با تولید ۳۷۳ هزار تن وش پنبه عنوان کرد.
وی پیش‌بینی کرد امسال به دلیل کمبود این محصول، بازار داخلی وش پنبه رونق بیشتری پیدا کند.
مجری طرح پنبه وزارت جهاد کشاورزی درباره حمایت‌های صورت گرفته از تولید وش پنبه اضافه کرد: امسال بذر پنبه به‌اندازه کافی و به میزان ۳ هزار تن تهیه و در اختیار پنبه‌کاران قرارگرفته درحالی‌که این عدد در سال گذشته دو هزار تن بوده است.
وی افزود: ۲۳۰۰ تن از بذرهای تأمین‌شده تولید داخل و مابقی بذر خارجی هستند.
هزارجریبی تأمین و توزیع به‌موقع و کافی کودهای یارانه دار میان پنبه‌کاران را از دیگر حمایت‌های صورت گرفته عنوان کرد و گفت: پنبه جزو محصولات اولویت‌دار است و ازاین‌رو کود یارانه دار برای کشت آن تعلق می‌گیرد، هرچند ممکن است برخی کشاورزان از کود و بذر یارانه‌ای استفاده نکرده باشند.
وی ادامه داد: امسال برای هر هکتار از مزارع پنبه ۲۰۰ کیلوگرم کود فسفات و پتاسه و ۲۵۰ کیلوگرم کود ازته تهیه‌شده است و کمبودی در این زمینه وجود ندارد.
سطح زیرکشت این محصول استراتژیک در کشور در سال 1358 حدود 215 هزار هکتار بود که این میزان در دهه 90 به 72 هزار هکتار رسید.

چالش‌های پنبه‌کاران
نبود ماشین‌آلات مناسب کاشت، داشت و برداشت محصول پنبه، کشت سنتی آن از دیگر مسائلی است که رغبت کشاورزان برای تولید این محصول کم کرده است البته کشاورزان دغدغه‌های بسیاری برای کاشت پنبه دارند. سود کم نسبت به سایر محصولات به‌ویژه محصولات پرمصرف آب، هزینه‌های زیادی مانند نیروی انسانی، آب بها، اجاره بها و قیمت بذر و نهاده‌ها از جمله چالش‌های پیش‌روی پنبه‌کاران است.
از سوی دیگر تجهیزات فرسوده و استفاده نکردن از علم و تکنولوژی روز در کاشت و برداشت پنبه سبب شده تا کشاورزان میل به سمت محصولات راحت‌تر با سود بیشتر داشته باشند، استان گلستان درگذشته قطب اصلی تولید پنبه در کشور بوده و کارخانه‌های پنبه پاک‌کنی، صنایع وابسته و مبادلات فراوان این محصول پرسود به زندگی ساکنان دشت گرگان رونق بخشیده بود. تعطیلی بیش از 25 کارخانه طی سال‌های اخیر در استان موجب از دست رفتن تولید و اشتغال گلستان شده و وضعیت این محصول را نامتناسب کرده است.

دلایل کاهش تولید پنبه در ایران
بالا بردن هزینه برداشت پنبه به شکل سنتی، کمبود سرمایه در گردش کارخانجات پنبه پاک کنی، غلبه محصولات رقیب در اشغال زمین قدیمی‌بودن تکنولوژی کارخانجات پنبه پاک کنی و تصفیه پنبه، کاهش کیل پنبه، مشکل واردات تجهیزات کارخانجات پنبه، پراکنش کارخانجات روغنکشی پنبه، پایین بودن عملکرد پنبه در هکتار، کیفیت پایین سموم و دسترسی نامناسب به سموم برگزیده، عدم استفاده از بذرهای تراریخته، کاهش تصدی‌گری بخش خصوصی از جمله دلایل کاهش سطح زیرکشت و تولید پنبه در کشور می‌باشد. از پنبه به‌عنوان طلای سفید یاد می‌شود که در صورت حمایت و توجه می‌تواند ارزآوری چشمگیری برای اقتصاد غیرنفتی کشور داشته باشد اما بررسی‌ها نشان می‌دهد که علت اصلی کاهش تولید پنبه غیراقتصادی بودن تولید آن در کشور است که باعث افت شدید سطح زیرکشت آن شده است همچنین با توجه به این‌که پنبه محصولی کارگربر می‌باشد با توجه به افزایش هزینه‌های کارگری اقدام معناداری در زمینه مکانیزه‌کردن برداشت پنبه صورت نگرفته است.
نحوه سیاستگذاری و اقدامات در قبال کشت پنبه بعد از انقلاب اسلامی به‌گونه‌ای بوده است که ایران از یک کشور صادر کننده پنبه به یک واردکننده تبدیل شده است. اولین ضربه تولید پنبه در سال 1357 به‌دلیل واگذاری اراضی بزرگ خرده مالکان زده شد که در ادامه و با شروع طرح خودکفایی گندم و با جهت‌گیری حمایت‌ها به سمت این محصول کم‌کم پنبه در رقابت با گندم به حاشیه رانده شد و علاوه بر کاهش سطح زیرکشت به اراضی کم بازده منتقل شد در اولایل دهه 80 هم با اوج‌گیری واردات پنبه ضربه‌ای دیگر بر تولید این محصول وارد شد.

اقتصادسبز آنلاین / اقتصاد سبز آنلاین / اقتصادسبز / اقتصاد سبز / صنایع غذایی / صنعت غذا / کشاورزی / پایگاه خبری صنعت غذا