دکتر حسین شیرزاد *

بیش از یک سال و نیم پس از جنگ اوکراین، واضح است که خروج از روسیه به آن سادگی نبود که سهامداران غربی در اولین اعلامیه های صادره از سوی شرکت های بزرگ جهانی غذا در فراخوان های خروج در نظر گرفته بودند. هنگامی که روسیه در ۲۴ فوریه به نبرد با اوکراین پرداخت، بر اساس پایگاه داده « ORBIS »‌، در مجموع ۲۴۰۵ شرکت تابعه متعلق به ۱۴۰۴ شرکت اتحادیه اروپا و G7 در روسیه فعال بودند. حال، تحقیقات در تابستان سال 2023 نشان داده که تنها 8.5 درصد یا کمتر از یک شرکت از هر ده شرکت، حداقل یک شرکت تابعه را در روسیه واگذار کرده اند. نتایج این بررسی واقعیتی است که نشان می‌دهد خروج شرکت‌های غذایی از یک بازار بزرگ در میان تنش‌های ژئوپلیتیک چقدر دشوار است. طرفه اینکه با طولانی شدن جنگ و کاهش فشار عمومی، نشانه‌های کمی وجود دارد که خروج دسته جمعی شرکت‌ها از روسیه رخ دهد. چنانکه 90 درصد از شرکت‌هایی که هنوز در روسیه زیرساخت ، منفعت و سرمایه‌گذاری دارند، به دلایل مختلفی از آن خارج نشده‌اندو بسیاری از شرکت های غذایی مشمول تحریم نیستند و ممکن است نخواهند مشتریان یا کارمندان روسی را رها کنند. آنها اعتقاد دارند که همه چیز را می توان سیاسی کرد، جز غذا؛ این موضوع در بحبوحه اعتراضات گسترده و فراخوان های تحریم جمعی علیه جنگ روسیه به اوکراین از 24 فوریه اهمیت بیشتری پیدا نموده است. چنانکه با خروج ده ها شرکت چندملیتی از روسیه، فشار بر شرکت‌های بزرگ بازرگانی کشاورزی برای توقف فعالیتها در روسیه افزایش یافته است. کما اینکه از میان چهار غول غلات جهان؛ «لوئیس دریفوس» اولین شرکت از چهار شرکتی بود که تجارت خود را در روسیه در اوایل ماه مارس متوقف کرد، قبل از این Bunge اعلام کرد هرگونه تجارت صادراتی جدید از این کشور را تعلیق می کند. در 11 مارس 2022، دو شرکت بین المللی بزرگ غلات” ADM و” ” Cargill ” بیانیه‌هایی را منتشر کردند که نشان می‌دهد کسب‌ و کار خود را مطابق با تحریم‌های اتحادیه اروپا کاهش می‌دهند اما از روسیه خارج نخواهند شد. در کنار تردید در خروج غول های تجاری غلات جهان؛ شرکت مک دونالد 850 رستوران خود را به یک صاحب امتیاز محلی فروخت، تعاونی تجارت کشاورزی دانمارکی “DLG ” در حال خروج از روسیه اعلام کرد که تمام فعالیت های تجاری خود از جمله تولید ویتامین ها و مواد معدنی را متوقف می کند. پرورش دهنده خوک دانمارکی” DanBred ” هم اعلام کرد که تمام فعالیت های خود را با شرکت های تابعه خود در روسیه خاتمه می دهد. به دلیل تحریم های بانکی و همچنین ایمنی، این شرکت تصمیم گرفت تمام تجارت با روسیه را متوقف و تمام فعالیت های شرکت تابعه و کارکنان آن در روسیه را تعطیل کند. شرکت تغذیه حیوانات هلندی ” Agrifirm ” هم تصمیم گرفت به طور کامل از روسیه خارج شود، و به سرمایه‌گذاری مشترک موجود پایان دهد – علاوه بر این، تمام فروش Agrifirm متوقف شد. شرکت های ماشین آلات کشاورزی” کیس نیوهلند” تمام محموله‌ها به روسیه را به حالت تعلیق درآورد، جان دیر و کاترپیلار نیز اعلام کردند که فعالیت‌های خود را در روسیه متوقف می‌کنند.در ادامه تحریم های شرکتهای مکانیزاسیون زراعی و دامی؛، تولید کننده ماشین آلات و تجهیزات هلندی، “للی” ، بازیگر بزرگ در صنعت لبنیات، فعالیت های تجاری خود را در روسیه متوقف کرده است. با تمام این تحریم ها هنوز شرکتهای غذایی با اندازه “بازار بزرگ” تا کنون سخنی بر زبان نرانده اند که بوی خروج از آن به مشام رسد. اما روسیه به عنوان یک کشور بین قاره‌ای که اروپای شرقی و آسیای شمالی را در بر می‌گیرد، تامین‌کننده عمده مواد غذایی در جهان و بزرگترین صادرکننده گندم در جهان است، محصولی پایدار برای تقریباً همه افراد روی کره زمین؛ همچنین حضورش در تجارت جهانی روغن آفتابگردان، ذرت، جو، گوشت مرغ، گوشت گاو و محصولات قنادی شکلاتی اهمیت زیادی دارد بنابراین تقریباً غیرقابل تصور است که شرکت های بزرگ کشاورزی به طور کامل از روسیه خارج شوند، زیرا این به معنای قطع منبع اصلی تامین غذا در منطقه است. طرفه اینکه شرکت های کشاورزی جهانی نقش مهمی در احیای مجدد روسیه به عنوان یکی از رهبران جهانی در تامین مواد غذایی ایفا کرده اند. غولهای غلات”ABCD ” ها از طریق سرمایه گذاری های قابل توجه خود، در زیرساختهای لجستیک از جمله کارخانه های سنگ شکن و زیرساخت های حمل و نقل و کارگو غلات، و شبکه زنجیره تامین گسترده در روسیه، بخشی جدایی ناپذیر از تسلط مسکو بر تامین مواد غذایی بوده اند. از سوی دیگر؛ درخواست‌ها برای تحریم مسکو در زمانی مطرح می‌شود که قیمت کالاها به اوج‌های نادری رسیده است و سودهای فوق‌العاده‌ای را برای شرکتهای بزرگ بازرگانی کشاورزی به همراه داشته است. تقاضای سرسام آور همراه با خشکسالی از سال 2020 در مناطق تولیدکننده کلیدی جهان، مانند آمریکای جنوبی و دریای سیاه، طوفانی عالی برای افزایش قیمت کالاها ایجاد کرد و سپس، در ادامه تهاجم روسیه به اوکراین اتفاق افتاد، که جریان پرقدرتی از افزایش شدید قیمت‌ها را به سطح کاملاً جدیدی افزایش داد. به گفته سازمان خواربار و کشاورزی سازمان ملل،در صورت ادامه جنگ تا 13 میلیون نفر در سراسر جهان ممکن است به دلیل افزایش قیمت مواد غذایی و قطع عرضه ناشی از حمله روسیه به اوکراین با قحطی مواجه شوند. به عقیده اقتصاددانان و افسران بازرگانی کشاورزی اروپایی؛ تأثیر آن عمدتاً توسط کشورهای وابسته به واردات و کم درآمد که به غلات روسیه متکی هستند، بسیار محسوس خواهد بود. روسیه سهم قابل توجهی در زنجیره ارزش و تامین جریان تجارت جهانی کشاورزی به ویژه گندم و روغن آفتابگردان دارد. برای هر دوی این کالاها، مسکو تقریباً 20 درصد تجارت جهانی را به خود اختصاص داده است. اوکراین هم رقیب کوچکی نیست و یکی از صادرکنندگان پیشرو گندم، ذرت و روغن آفتابگردان و غیره است. لذا تنش ژئوپلیتیکی ادامه دار بین این دو رهبر تجارت جهانی غذا به وضوح بر افزایش قیمت ها منعکس شده است. اما چرا با وجود فشارهای افکار عمومی و سیاسی، مهاجرت دسته جمعی شرکت های غربی از روسیه بر اساس مطالعه اخیر محقق نشده است به راستی چرا با وجود تعهدات و مناسبات فیمابین با آمریکا و غرب، روابط خود را با روسیه قطع نمی کنند؟ در واقع این شرکت‌ها از زمان آغاز مناقشه در برابر فشار دولت‌ها، رسانه‌ها و سازمان‌های غیردولتی برای ترک روسیه بشدت مقاومت کرده‌اند. بنظر می رسد که بحران فزاینده جهانی غذا، حتی دولت بایدن را مجبور کرده است تا کمپین اقتصادی خردکننده‌اش علیه روسیه را با رویکرد ملایم‌تری نسبت به شرکت‌های بزرگ مواد غذایی و کشاورزی ایالات متحده و اروپایی که هنوز در آنجا فعالیت می‌کنند، متعادل کند. “تام ویلساک”، وزیر کشاورزی بایدن در مصاحبه ای به صراحت گفته که ، تحریم‌های غربی هرگز صادرات کشاورزی روسیه، نه غلات و نه صادرات کودهای شیمیایی روسیه را هدف قرار نداده و در آینده نیز در نظر ندارند سرمایه گذاری مشترک غرب با روسیه را هدف قرار دهند. البته استثنا کوچکی که برای این موضوع قائل می‌توان شد این است که تحریم‌های غرب صادرات پتاس بلاروس را که یک نوع کود بسیار مهم است، هدف قرار می‌دهد و بلاروس یکی از تولیدکنندگان عمده این نوع است و این تحریم ها در واقع از قبل از حمله روسیه به دلیلی جداگانه وجود داشته است. اما، تحریم های غرب بخش کشاورزی روسیه را هدف قرار نمی دهد و به عنوان بخشی از مذاکرات منتهی به اعلام ابتکار غلات دریای سیاه در سال گذشته، وزارت خزانه داری برای بازرگانان توضیح داد که هیچ تحریمی علیه بخش کشاورزی روسیه وجود ندارد. کارگیل؛ بزرگترین تجارت کشاورزی جهان و یکی از “چهار بزرگ” پردازشگر گوشت است که حدود 85 درصد از بازار گوشت گاو در ایالات متحده را کنترل می کند و با وجودی که هدف کمپین دولت بایدن برای کاهش قدرت شرکت های غذایی مسلط در این کشور است. اما کارگیل همچنین یکی از بزرگترین صادرکنندگان غلات در جهان است، به ویژه از روسیه و اوکراین که مجموعا 30 درصد از عرضه گندم و 20 درصد ذرت جهان را تشکیل می دهند و اکنون، برخی از همان مقامات دولت بایدن که علیه «بیگ آگ» جنگ به راه انداخته‌اند، با برخی از همین شرکت‌ها برای مبارزه با افزایش ناامنی غذایی در سراسر جهان همکاری می‌کنند. در حالی که برخی از شرکت ها مانند کوکاکولا، مک دونالد و استارباکس فعالیت های روسیه را به طور کامل به حالت تعلیق درآورده اند، برخی دیگر از جمله پپسی کو، نستله و کارگیل به دلایل بشردوستانه برای حفظ حداقل بخشی از فروش و تولید خود در این کشور اشاره می کنند. شرکت‌های بزرگ کشاورزی مانند Cargill Inc.، Bayer AG و Archer Daniels Midland Co. ادعا می‌کنند که نگرانی‌های بشردوستانه در مورد تامین مواد غذایی برای شهروندان روسیه دارند. نستله و پپسی کو می گویند که به ارائه محصولاتی مانند شیر خشک و سایر محصولات تغذیه ای در روسیه ادامه می دهند ” Cargill ” و غول‌های کشاورزی دیگر مستقر در ایالات متحده، مانند” آرچر دنیلز میدلند و بایر، آلمانی،” استدلال می‌کنند که با افزایش سرسام‌آور قیمت‌ها و سرنوشت غیر قابل پیش بینی اوکراین ، منبع حیاتی غذا را نه تنها در داخل روسیه، بلکه برای سایر نقاط جهان نیز فراهم می‌کنند. کارگیل در بیانیه‌ای در اوایل این ماه گفت: “غذا یک حق اساسی بشر است و هرگز نباید به عنوان یک سلاح استفاده شود، این منطقه نقش مهمی در سیستم غذایی جهانی بازی می‌کند و منبعی حیاتی برای مواد اولیه اصلی مانند نان، شیر خشک و غلات است”. مقامات آمریکایی و بایدن می‌دانند که کارگیل که در ۷۰ کشور جهان فعالیت می‌کند، و در بحبوحه جنگ ، نقشی کلیدی در حمل و نقل غلات و کود به سرتاسر جهان ایفا خواهد کرد. قفسه‌های فروشگاه‌های زنجیره‌ای گلوبوس، یک فروشگاه زنجیره‌ای به مرکزیت آلمان با حدود 20 شعبه در مسکو، مانند قبل از جنگ پر است. شرکت” Bayer AG آلمان” که دارو، مواد شیمیایی کشاورزی و بذر را تامین می کند، استدلال می کند که انجام تجارت غذایی در روسیه اقدام درستی است. مقامات آمریکایی استدلال می کنند که عملیات غذا و صادرات از تولیدکننده عمده غلات بدون توجه به هر جریان درآمدی برای مسکو باید ادامه یابد. برخی از شرکت ها می گویند که نمی توانند روسیه را ترک کنند، برخی دیگر ترک را بدلیل شبکه سهامداری و ادغام بازارهای مالی و تفوق تولید پسا فوردیستی و آفشور غرب در روسیه پیچیده می دانند. اگرچه داستان شرکت‌ها متفاوت است، اما موضوع مشترک این است که باید بین تحریم‌های غرب و سیاستمداران خشمگین از یک طرف و تلاش‌های روسیه برای ممانعت از خروج و جریمه کردن خروج از کشور( مالیات خروج 10 درصدی که توسط روسیه تعیین شده است) از سوی دیگر، انتخابی سخت نمایند. برخی از برندهای بین المللی مانند کوکا و اپل، علیرغم تصمیمات اعلام شده شرکت ها برای خروج، همچنان به طور غیررسمی از کشورهای ثالث عبور می کنند. برای مصرف کنندگان غذا در مسکو، چیزی که می توانند بخرند تغییر چندانی نکرده است. در حالی که فروشگاه محصولات کودک Mothercare تحت مالکیت محلی جدید به Mother Bear تبدیل شد، بیشتر اجناس در فروشگاه Evropeisky Mall در مسکو هنوز دارای مارک Mothercare هستند کرملین ادعا می کند این تحریم ها روسیه را در کشاورزی خودکفا کرده است و تنها یک چهارم از تمام شرکت‌های غربی که رسماً اعلام کردند فعالیت خود را در روسیه خاتمه می‌دهند، به طور کامل از بازار روسیه خارج شدند. بنظر می رسد، این تحریم‌های ناموفق به اقتصاد روسیه این امکان را داده است که با نهادسازی، مقررات و شیوه های بدیع و جدیدی را اتخاذ کند، به بازارهای جدید تنوع بخشد و شرکای جایگزین در حوزه کشاورزی، فناوری کشاورزی و تجارت مالی در حوزه غذا پیدا کند.

* تحلیل گر و دکترای توسعه کشاورزی

اقتصادسبز آنلاین / اقتصاد سبز آنلاین / اقتصادسبز / اقتصاد سبز / صنایع غذایی / صنعت غذا / کشاورزی / پایگاه خبری صنعت غذا