دکتر حسین شیرزاد *

پس از یک و نیم قرن تکامل تجارت اصلاح نباتات و تولید بذور ، هلند به بزرگترین صادرکننده مواد‌اولیه گیاهی در جهان تبدیل شده است که ارزش صادراتی رو به افزایش 2.5 میلیارد یورو را نشان می‌دهد. شرکت‌های هلندی از موقعیت‌هایی به‌عنوان رهبران بازار جهانی در مواد تولید مثل گیاهان (دانه‌ها، قلمه‌ها، گیاهان زینتی، غده سیب‌زمینی، پیازهای گل، بذورعلوفه و دانه‌های سبزیجات) برخوردار هستند. این موقعیت مبتنی بر تشکیل خوشه‌های بذر، صنعتگری، کارآفرینی و نوآوری است و در نتیجه صنعت پرورش گیاهی هلند به عنوان یکی از نوآورترین صنایع در جهان به ویژه در بخش اصلاح سبزیجات، معرفی می شود. شرکت‌هایی که سابقه تاریخی در هلند دارند، حدود یک سوم صادرات بذر سبزیجات جهان و یک هشتم واردات بذر سبزیجات جهان را به خود اختصاص می دهند. این امر هلند را هم بزرگترین کشور صادرکننده و هم واردکننده بذر سبزیجات ساخته است. در طول سه دهه گذشته، صنعت پرورش سبزیجات به دلیل ادغام‌ها و تملک‌های فراوان، روز به روز تثبیت شده است. در نتیجه ده شرکت برتر پرورش سبزیجات اکنون بیش از 85 درصد از بازار بذر سبزیجات در جهان را در اختیار دارند و بیشتر این ده شرکت برتر از مبداء هلند منشا گرفته اند یا دارای امکانات مهم تحقیق و توسعه در هلند هستند. این صنعت موفق نقش مهمی در حوزه‌های عمومی هلند مربوط به غذا، کشاورزی ، تجارت و محیط زیست دارد ، زیرا نوآوری‌های آن در این مرحله اول بر حجم تولید مواد غذایی و فرآوری مواد غذایی در نهایت بر کل زنجیره تامین تاثیر می گذارد. بنابراین، کشف عوامل زمینه‌ای که هلند را برجسته‌تر و نوآورترین در این زمینه کرده‌اند، بسیار جالب است . اگرچه وظیفه اصلی شرکت‌های اصلاح نژاد توسعه ارقام جدید است، اما نوآوری در اینجا چیزی فراتر از توسعه ارقام است و شامل، راه‌های جدید و ابتکاراتی در زمینه سازماندهی، بازاریابی، برندینگ، تولید و فروش است. در بسیاری از مطالعات، صنعت پرورش سبزیجات هلند به عنوان یک بخش بین المللی بسیار نوآور توصیف شده است، اما دلایل نوآوری آن هنوز به طور سیستماتیک تجزیه و تحلیل نشده است به طور کلی، توسعه محصولات و فرآیندهای جدید تنها بر اساس خلاقیت فرد محقق، کارآفرین، شرکت یا موسسه تحقیقاتی نیست، بلکه نتیجه تعامل و همکاری در یک اکوسیستم بسیار بزرگتر است به عبارت دیگر، نوآوری‌ها به تعامل پویا بین ذخایر دانش اختصاصی و خارجی ذینفعان در سیستمی همگرا و یکپارچه است که ارتباطات بین شرکت‌ها و صنایع برای رقابت، بهره‌وری و (به ویژه) توچه به تقاضای بازار و سرعت شکل‌گیری کسب‌وکار جدید و نوآوری در فنآوری‌ها امری اساسی است. نوآوری‌های موفق نیازمند سرمایه، تلاش جمعی برای به هم پیوستن به افراد، ایده‌ها و اهدافی است که قبلاً از هم جدا بودند، لذا یک شبکه‌سازی مؤثر در میان ورودی‌های ناهمگون که بازارها و فناوری‌های مختلف را در بر می‌گیرند، لازم است. حوزه کسب و کار صنعت پرورش سبزیجات هلندی بسیار ادغام شده، جهانی شده، نوآوری محور بوده و با زنجیره تامین جهانی تکامل یافته و به زنجیره ارزش شرکتهای چند ملیتی متصل است. این مجموعه متشکل از 10 شرکت یکپارچه است که مسئول” اختراع، اکتشاف، پتنت، دانش فنی و اکثر نوآوری‌ها و محصولات جدید” در این زمینه هستند.
تولید و فروش تجاری بذور گیاهی در هلند، بیش از 150 سال پیش با تأسیس “Sluis & Groot ” در سال 1867 در آندیک” Andijk”، روستای کوچکی در استان‌های شمالی هلند آغاز شد. بعداً این شرکت پس از ایجاد اولین راه آهن بین دو شهر” Enkhuizen” و آمستردام بطور کامل به” Enkhuizen ” نقل مکان کرد. امروزه، انخوزن” Enkhuizen ” همچنان محل استقرار تعدادی از شرکت‌های مهم بذر سبزیجات است، اما در سایر نقاط هلند، نیز تمرکز کسب‌وکار تولید بذر سبزیجات مانند منطقه وست لند” Westland ” نزدیک روتردام و در استان‌های جنوبی نیز پیشرفته و توسعه یافته است.، قبل از جنگ جهانی دوم، توسعه ارقام جدید توسط تولید کنندگان و شرکت‌های پیشگام تجارت بذر انجام می شد. تولید و فروش بذر و همچنین انتخاب ارقام بهتر توسط همین شرکت انجام شد بتدریج با ورود شرکت‌های بیشتری به بازار، محیط تجارت بذر پر جنب و جوشی و رقابتی به وجود آمد. بگونه ای که رشد مداوم تعداد شرکت‌های بذر از دهه 1860 تا 1940 همواره در ذات کشاورزی هلند وجود داشته است. اما از زمان جنگ جهانی دوم، شرکت‌های درگیر در انتخاب و گزینش بذر به شرکت‌های حرفه‌ای اصلاح نباتات تبدیل شدند که در آن‌ها اصلاح گیاهان مبتنی بر علم ژنتیک به فعالیت اصلی این شرکتها تبدیل شد. در این هنگام، آزمایشات “گرگور مندل” در اواخر قرن نوزدهم قوانین وراثت را به وجود آورد و مبنای تحقیقات علمی گسترده ای در مورد وراثت صفات در گیاهان شد. پیشرفت بزرگ دیگر، توسعه سیستم هیبریداسیون بود که منجر به بهبود بنیه گیاه و حفاظت کارآمد از واریته‌ها شد. بر اساس فن‌آوری‌های روبه تکامل اصلاح نباتات هیبریدی، شرکت‌های هلندی پیشگامی مانند ” Bruinsma ” اولین گوجه‌فرنگی هیبریدی F1 را در سال 1946 معرفی کردند، ” Pannevis ” خیار F1 را در سال 1957 معرفی کرد و”Rijk Zwaan ” و ” De Ruiter ” ارقام خیار F1 خود را در سال 1958 تولید کردند. کشف ساختار مارپیچ دوگانه DNA توسط “واتسون و کریک” در سال 1953، به توسعه ابزارهای مولکولی برای اصلاح گیاهان مانند اصلاح ژنتیکی (فناوری DNA نوترکیب، تراریخت) در دهه 1980 و “انتخاب به کمک نشانگر” (MAS) و دیگر فناوری‌های «نشانگر مولکولی» در دهه 1990 کمک بسیاری نمود. بیوتکنولوژی، فرصت‌های بزرگی را در توسعه کشاورزی ارائه می‌کرد، اما به سرمایه‌گذاری‌های بیشتری نیز نیاز داشت و بسیار “دانش‌بنیان و سرمایه بر” بود. تشکیل هولدینگ بزرگ ” Zaadunie ” در سال 1963 آغاز موجی از ادغام‌ها و تملک‌ها در بین شرکتهای کوچک بذری بود که در دهه 1990 به اوج خود رسید، بکمک دولت، و با هدف دستیابی به صرفه جویی در مقیاس، برای سرمایه گذاری‌های مبتنی بر دانش و سرمایه در نهایت؛ صنعت تولید بذر و پرورش سبزیجات هلند به تعداد کنونی حدود 12 شرکت تجمیع شد. تاریخچه ادغام و اکتساب صنعت پرورش سبزیجات هلند پیچیده است. بعنوان یک نمونه معرف، “مونسانتو”، بزرگترین شرکت پرورش سبزیجات در جهان نمونه تحلیلی خوبی است. مونسانتو در سال 2005، زمانی که شرکت مکزیکی ” Seminis ” را که در آن زمان بزرگترین شرکت تولید بذر سبزیجات بود، خریداری کرد، و در تجارت تولید بذر سبزیجات فعال شد. با این حال، توسعه کسب و کار پرورش سبزیجات مونسانتو در هلند را می توان حتی از سال 1868 ردیابی کرد. شرکت‌های پرورش هلندی دیگری نیز عمدتاً در داخل کشور خریداری و ادغام شدند(مثلاً شرکت Van den Berg Brothers توسط De Ruiter Seeds خریداری شد) از دهه 1960 تا دهه 1980، زمانی که تکنولوژی هیبریدی F1 در تولید بذر غالب شد و بیوتکنولوژی و اصلاح مولکولی اهمیت یافت و تعداد زیادی از ادغام‌ها و تملک‌های بین المللی اتفاق افتاد.
در نتیجه تمام ادغام‌ها و اکتساب‌های دهه‌های گذشته، صنعت پرورش بذور سبزیجات تنها با تعداد معدود، اما بازیگران بزرگ در جهان، تعریف میشوند. بسیاری از ده شرکت برتر که اکنون مهمترین فعالیت‌های ستون‌های صنعت بین المللی بذر را تشکیل می دهند یا هلندی الاصل اند و یا ایستگاه‌های تحقیق و توسعه یا دفاتر تجاری مهمی در هلند دارند. رتبه بندی شرکت‌های اصلی بذر در جهان نشان می دهد که مجموع گردش مالی این 10 شرکت در تجارت حرفه ای پرورش بذر بیش از 4000 میلیون یورو بود که 85 درصد از گردش مالی جهانی را شرکتهای هلندی تشکیل می داد که اهمیت هلند را در صنعت پرورش سبزیجات نشان می دهد. مثلا، سبزیجات مونسانتو ریشه‌های متعددی در هلند دارد که به برادران اسلویس در سال 1868 برمی گردد. شرکت” ” Vilmorin & Cie ” از گروه لیماگرین است که دو شرکت هلندی ” Vilmorin & Cie Nickerson-Zwaan را در سال 1990 خریداری کرد که مجموعه ای از شرکت‌های هلندی بذر سبزیجات است. شرکت دانه‌های سینجنتا” Syngenta Seeds حاصل مجموعه‌ای از ادغام‌ها و اکتساب‌ها، با ریشه هلندی است که می‌توان ریشه‌های آن را به Sluis و Groot که در سال 1867 تأسیس شد، جستجو کرد.
” Nunhems ” نیز یک شرکت بذر هلندی است که در سال 1919 تأسیس شد و در سال 2002 توسط بایر ( علوم زراعی بایر) خریداری شد. تاکی ” Takii” یک شرکت خانوادگی است که در سال 1835 در ژاپن تأسیس شد و در سال 1984 شعبه اروپایی خود را در هلند تأسیس کرد. “Rijk Zwaan ” یک شرکت هلندی خانوادگی که در سال 1924 تأسیس شد. شرکت بذری ساکاتا در سال 1913 تاسیس شد و در سال 1990 دفتر تجاری خود را در هلند تاسیس کرد. ” انزا زادن ” یک شرکت هلندی خانوادگی که در سال 1938 تأسیس شد. ” بجو زادن ” یک شرکت هلندی خانوادگی است که ریشه در سال 1899 دارد. “فیتو سمیلاس” یک شرکت خانوادگی اسپانیایی که در سال 1880 تأسیس شد اما سایت تولید، سایت تحقیق و توسعه و دفتر تجاری در هلند دارد. صنعت پرورش سبزیجات هلندی همیشه نه تنها با توسعه ارقام جدید نوآورانه، بلکه با تجارت بذر در بازار بین المللی در حال گسترش نیز هدایت می شود. بر اساس آمارهای موجود، هلند هم بزرگترین کشور واردکننده و هم صادرکننده در جهان است، در حالی که صادرات آن بسیار بیشتر از واردات آن و همچنین بسیار بیشتر از سایر کشورها است.آمار گردش احجام بذر معامله شده، این واقعیت را آشکار می کند که دانه‌های سبزیجات در بسیاری از مکان‌های مختلف در سراسر جهان تولید می شوند، سپس برای پردازش و بسته بندی به هلند وارد می شوند، ارزش افزوده ایجاد می کنند و سپس به تولیدکنندگان در سراسر جهان صادر می شوند. هلند همچنین یکی از اولین کشورهایی بود که در دهه 1940 سیستمی برای حقوق پرورش دهندگان گیاهان (PBR) ایجاد کرد این حقوق به پرورش‌دهنده واریته‌های گزینش شده موقعیت انحصاری می‌دهد تا به توسعه‌دهنده واریته اطمینان دهد که فعالیت‌هایش بازده سرمایه‌گذاری خوبی دارد این حقوق متبعث از آموزه‌های یک سیستم نوآوری باز است، از سال 1980، با معرفی بیوتکنولوژی در صنعت اصلاح نباتات، استفاده از “پتنت” برای حفاظت از مالکیت معنوی نیز آغاز شد. در سال 2009 انجمن پرورش دهندگان نباتات هلندی” Plantum ” یک بحث بین المللی را در مورد تعامل و عدم تعادل بین دو سیستم حقوق مالکیت معنوی (IPR) با هدف یافتن راه حلی برای تحریک بیشتر نوآوری در این بخش آغاز کردند. این بحث ‌ها منجر به ادغام معافیت پرورش دهندگان در قانون ثبت اختراع هلندی و اروپایی در سال 2014 شده است. علاوه بر این، شرکت‌های پیشرو پرورش سبزیجات پلتفرم صدور مجوز بین المللی را با هدف اعطای مجوز به یکدیگر در زمینه نوآوری‌های صفات گیاهی با محوریت کشور فرانسه تاسیس کرده اند.
امروزه تجارت بذر یک تجارت جهانی است و همه شرکت‌های بزرگ دارای شبکه‌های بین المللی بسیار گسترده ای از دفاتر تجاری، مراکز تحقیقاتی، کنترل‌های کیفی تا شبکه مویرگی نمایندگی‌ها و توزیع کنندگان هستند. علاوه بر این، جهانی شدن؛ شرکت‌های پرورش دهنده را تحریک کرده و قادر می سازد تا به دانش روز در سراسر جهان دسترسی داشته باشند،چنانکه هشت شرکت از ده شرکت هلندی فوق الذکر؛ حداقل یکی از پنج شریک اصلی مبدع نوآوری آنها در هلند ساکن نیست. شرکت‌های اصلاح نباتات هلند به دلیل سطح بالای نوآوری خود صاحب برند معتبر بوده و به خوبی شناخته شده اند. اگر به مجموع هزینه‌های تحقیق و توسعه همه شرکت‌های هلند نگاه کنیم شرکت‌های بزرگی مانند Philips، ASML، Shell، DSM و Unilever در پنج رتبه اول قرار دارند. اما موقعیت‌های بعدی به ترتیب توسط Rijk Zwaan، Nunhems، Enza Zaden و Keygene یک شرکت هلندی بیوتکنولوژی گیاهی، گرفته شده است، که همگی نماینده شرکت‌های هلندی فعال در تحقیق و توسعه در صنعت اصلاح نباتات هستند. اسناد نشان می دهد که صنعت اصلاح نباتات هلند با متوسط حاشیه سود 54 درصدی، سالیانه به طور متوسط 15٪ از گردش مالی خود را در تحقیق و توسعه سرمایه گذاری می کند. در حال حاضر به طور متوسط حتی 19٪ از گردش مالی برای نوآوری محصول و ابتکارات فرآیند تولید بذر هزینه می شود و 32٪ از کارکنان در تحقیق و توسعه کار می کنند. بودجه تحقیق و توسعه یک شرکت بذر حتی 35 درصد گردش مالی بوده و تعداد کارکنان درگیر در تحقیق و توسعه می تواند تا 50 درصد کل پرسنل باشد. چنین ارقامی به وضوح اهمیت نوآوری در این بخش را در کشور هلند نشان می دهد.
شرکت‌های اصلاح نژاد نقطه شروع زنجیره تامین بذور سبزیجات هستند. فعالیت‌های تولیدی آن‌ها بر همه شرکای زنجیره از تولیدکننده، تاجر، پردازشگر، خرده‌فروش تا مصرف‌کننده تأثیر می‌گذارد و ارزش بذر در مراحل مختلف زنجیره تأمین چند برابر می‌شود. به عنوان مثال یک کیلو بذر گوجه فرنگی را در نظر بگیرید. کشاورز باید حدود 75000 یورو به ازای هر کیلوگرم بپردازد، از این یک کیلوگرم بذر می تواند گوجه فرنگی به ارزش 4250000 یورو برداشت کند که ضریبی بیش از 50 برابر است. این مقدار دوباره ضرب می شود و در خرده فروشی به 8500000 یورو می رسد این نشان می دهد که در این بخش رقابت بر روی کیفیت رقم و بذر بسیار بیشتر از قیمت بذر است. شرکت‌های اصلاح نژاد بسیار نوآور هستند و با ارقام جدید خود کل زنجیره تامین سبزیجات را تحت تاثیر قرار می دهند. اما سایر ذینفعان در زنجیره تامین به دلیل قدرت نوآورانه خود شناخته می شوند. همه شرکت‌های اصلاح‌ نباتات با پردازنده‌های بذر مانند” Incotec و Holland Processing ” همکاری می‌کنند. آنها تجهیزات پیچیده ای را برای پردازش بذر و تیمار بذر برای بهبود کیفیت و کارایی توسعه می دهند. علاوه بر این، همکاری‌هایی نیز بین شرکا در زنجیره تامین وجود دارد. به عنوان مثال، کشاورزان در تعاونی‌هایی سازماندهی شده اند، مانند تعاونی کوفورتا، این تعاونی متشکل از حدود 900 کشاورز عضو است که مالکیت کامل شرکت زیرمجموعه “گرینری” را در اختیار دارد که با جمع آوری اطلاعات بازار و تحویل تقاضا به شرکت‌های فرعی همکاری نزدیک با شرکت‌های اصلاح نباتات دارد. شرکت‌های اصلاح نباتات بیش از 80 درصد از سهم بازار خرده فروشی سبزیجات در هلند را تشکیل می دهند و در بین شرکت‌های اصلاحی، نیمی از آنها با سوپرمارکت‌ها همکاری کرده و از اطلاعات بازار در تدوین استراتژی خود در توسعه ارقام جدید استفاده میکنند.
با ادامه رشد جمعیت جهان به بیش از 9 میلیارد نفر در سال 2050، تقاضا برای مواد غذایی بیشتر و با کیفیت بالاتر به طور چشمگیری افزایش خواهد یافت. به طور کلی در نظر گرفته می شود که تولید محصولات زراعی باید در 25 سال آینده بیش از 60 درصد افزایش یابد تا تقاضای جهانی را برآورده کند. مشخص شده که نیمی از افزایش عظیم عملکرد طی سال‌های 1947-1986 را می‌توان به اصلاح گیاه از طریق اصلاح ژنتیکی و نیمی را به بهبود شیوه‌های کشاورزی، به ویژه استفاده از کود، حفاظت از محصولات و آبیاری نسبت داد این نهاده‌های کشاورزی در آینده کمیاب‌تر و گران‌تر می‌شوند و سهم اصلاح نباتات را مهم‌تر می‌کنند. جدا از تمرکز بر عملکرد، تولید کنندگان نباتات نیز باید گونه‌های جدیدی را با مقاومت در برابر تنش زیستی و انواعی با تحمل به تنش غیرزیستی تولید کنند که این تنش‌ها باعث ضرر جهانی حدود 130 میلیارد دلار در سال می شود، زیرا تولید مواد غذایی برای 90 میلیون نفر در اثر خشکسالی، برای 106 میلیون نفر در اثر سیل و 900 میلیون هکتار خاک در معرض فرسایش در خطر است. تحت تأثیر شوری علاوه بر این، چندین عامل دیگر نیز به عنوان مثال زودرس بودن، طعم، اندازه، ارزش غذایی، سفتی، ماندگاری، نوع گیاه، هزینه‌های نیروی کار و توانایی برداشت باید به نفع بشر تغییر یابد. در بخش سبزیجات، تقاضا در بازار قوی است، زیرا سبزیجات اجزای مهم یک رژیم غذایی سالم هستند و مصرف روزانه کافی می تواند به پیشگیری از بیماری‌ها کمک کند. بر اساس داده‌های FAOSTAT، تولید کنونی 15 سبزی مورد مطالعه بالاتر از سطح 1980 افزایش یافته است که از 74 درصد برای ذرت شیرین تا 259 درصد برای اسفناج و بادمجان متغیر است. بر اساس سرانه مصرف در سراسر جهان، مصرف هر 15 سبزی پر مصرف جهان افزایش دو رقمی داشته است که کلم کمترین (21٪) و بادمجان بیشترین رشد (148٪) را داشتند همانطور که در بالا توضیح داده شد، این افزایش تقاضا در سراسر جهان فرصت‌های خوبی را برای تجارت بین المللی پرورش سبزیجات هلندی فراهم می کند. در حوزه کسب و کار، شرکت‌های پرورش سبزیجات در طول بیش از یک قرن بیشتر و حرفه ای تر و بین المللی تر شده اند. افزایش تقاضای جهانی در بازار همراه با گرایش به سمت غذای سالم فرصت‌های بزرگی را برای این بخش پرورشی فراهم می‌کند. لذا از آنجایی که اکثریت شرکت‌های هلندی پرورش سبزیجات در حال حاضر با پرورش، تولید و فروش خود در سطح بین‌المللی فعالیت می‌کنند، موقعیت مالی-فنی بسیار خوبی برای پیش‌بینی افزایش تقاضا برای عملکرد و کیفیت بالاتر و توسعه محصولات جدید دارند. سیستم نوآوری بخشی (SIS) صنعت تولید بذور و پرورش سبزیجات هلند بکمک اتحادیه‌های قوی و صندوق‌های تامین مالی ریسک پذیر با یک جریان دانشی فشرده در میان حوزه‌های مختلف مشخص می‌شود که مبتنی بر شرکت‌های مبتنی بر نوآوری، مؤسسات تحقیقاتی و آموزشی برجسته، حمایت قوی از سازمان‌های فعال میانی و مهم‌تر از همه، همکاری فشرده بین حوزه‌های مختلف؛ شرایط و فضای نوآوری را برای ایجاد یک خوشه صنعتی با عملکرد خوب در هلند فراهم می کند البته پارامترهای متعددی از عوامل کلیدی موفقیت وجود دارد. اولاً، خوشه اصلاح بذر سبزیجات هلندی با کمک دولت با حمایت از سرمایه گذاری در آموزش و تحقیقات کشاورزی از ابتدای قرن بیستم، (شروع سیستم PBR ) توسعه ارقام جدید و ایجاد سازمان‌های کنترل کیفیت از دهه 1940 نمود. مهم‌تر از همه، همکاری فشرده بین شرکت‌های خصوصی و سازمان‌های تحقیقاتی دولتی است که توسط برنامه‌های یارانه‌ای دولت در داخل مثلث طلایی تسهیل می‌شود. این سیاست‌ها باعث شد این بخش بیشتر بر نوآوری و همکاری تعاملی متمرکز شود. ثانیاً این بخش از نزدیکی جغرافیایی بهره می برد. هلند کشوری بسیار کوچک است که اکثر ذینفعان آن مانند شرکت‌های اصلاح نژاد، موسسات تحقیقاتی، شرکت‌های بیوتکنولوژی گیاهی، تامین کنندگان تجهیزات، پردازشگرها، مشتریان در فاصله 100 کیلومتری یکدیگر قرار دارند. بخشی از یک خوشه جغرافیایی بودن به شرکت‌ها این امکان را می‌دهد تا روابط شخصی بهتری ایجاد کنند و در منابع ورودی، دسترسی به اطلاعات، فناوری و مؤسسات ضروری کارآمدتر عمل کنند. ثالثاً، موقعیت برجسته بخش پرورش سبزیجات هلندی به شدت با سطح بالای اتصالات بازاری و جریان بین المللی سرمایه مرتبط است. تعاملات شدیدی بین ذینفعان مختلف، از جمله مشارکت عمومی-خصوصی، پیوندهای نزدیک با تحقیق و آموزش و همکاری قوی در زنجیره تامین وجود دارد. این تعاملات به‌ویژه توسط سازمان‌های تحقیقاتی خصوصی و زیرساخت دانشی مطلوب، “فرهنگ پولدر” هلندی، محرک همکاری و سیستم حفاظت از مالکیت معنوی با عملکرد خوب و تحریک جریان اطلاعات در میان حوزه‌های مختلف ترویج می‌شوند. تجربه هلند واجد درس‌ها و تجارب ارزنده ای از لزوم حضور موثر بخش خصوصی و حمایت دولت از ونچر کاپیتال‌های بذری در پس زمینه تشکیل خوشه‌های منسجم جغرافیایی تخصصی تولید بذر می‌باشد.

* تحلیل گر و دکترای توسعه کشاورزی

اقتصادسبز آنلاین / اقتصاد سبز آنلاین / اقتصادسبز / اقتصاد سبز / صنایع غذایی / صنعت غذا / کشاورزی / پایگاه خبری صنعت غذا