حسین شیرزاد *

پناهندگان محیطی و اقلیمی افراد و جوامع آسیب‌پذیری هستند که به دلیل تغییرات شدید محیطی که ممکن است به تدریج در طول زمان ایجاد شده یا به طور ناگهانی پدیدار و مجبور به ترک خانه های خود می شوند. یافتن پناهگاه در برابر اثرات نامطلوب تغییرات آب و هوایی عمدتاً فقیرترین اقشار خاورمیانه را هدف قرار می دهد و میلیون ها نفر را آواره کرده است و درصد زیادی از مردم مجبور به ترک مناطق غیرقابل زندگی شده اند. تخمین زده می شود که ده تا بیست درصد مهاجرت کنونی از خاورمیانه ناشی از تغییرات آب و هوایی، به ویژه خشکسالی و کمبود آب بوده است و اینکه بلایای مرتبط با آب و هوا در سراسر جهان در سال 2017 دو برابر بیشتر از خشونت و جنگ، مردم را مجبور به ترک خانه های خود کرده است. بنابراین، یک چارچوب تئوریک منطقی و بومی منسجم در مورد این موضوع، برای درک ارتباط متقابل تغییرات آب و هوا، کمبود آب، فقر، جنگ و خشونت مورد نیاز است که در نهایت تصمیمات فردی و اجتماعی برای مهاجرت را تبیین کند تا در تصمیم سازی و تصمیم گیری سیاستگزاران بکار آید.
بانک جهانی؛ جدیت آب و هوای نامطلوب خاورمیانه را به رسمیت شناخته است و انتظار دارد تا سال 2030 حدود یکصد میلیون نفر در شهرهای ساحلی خاورمیانه در معرض خطر قرار گیرند چون افزایش چشمگیر سطح دریاها و تغییرات آب و هوایی پیامدهای قابل توجهی برای اشتغال و جوامع ساحلی متکی بر تجارت داشته و این تعداد از 80 میلیون نفر در سال 2020 تا کنون در مناطق غیر ساحلی نیز بدلیل ظهور طالبان در افغانستان افزایش یافته است. با افزایش دمای جهانی به میزان 1.5 درجه سانتیگراد، خشکسالی مفرط قرار است هر سال به مدت 15 روز منطقه خاورمیانه را تحت تأثیر قرار دهد و انتظار می رود فراوانی موج گرمایی به میزان قابل توجهی افزایش یابد. در حال حاضر 25 تا 33 درصد منطقه از موج های گرمایی غیرعادی رنج می برند. حتی بدتر از آن، انتظار می رود طی سه سال آتی دو تا پنج درصد از منطقه از گرمای شدید بی سابقه رنج ببرد. افزایش دما تأثیر شگرفی بر شتاب گرفتن این موج های گرمایی طاقت فرسا برای چند روز خواهد داشت، به طوری که پیش بینی می شود ریاض، درعربستان سعودی هشتاد و یک روز گرمای شدید، تهران، با چهل و هشت روز و عراق با چهل و هفت روز گرمای مفرطروبرو باشند. واقعیت تلخ این است که تشدید دمای گرما ممکن است تا 0.5 درجه سانتی‌گراد دیگر افزایش یابد، درجه حرارت خاورمیانه تا سال 2100 می تواند در طول موج گرمای شدید تابستان به پنجاه درجه برسد. دمای بی سابقه در مکه در این دوره می تواند بیش از پنجاه و پنج درجه باشد. اگر روند کنونی افزایش دما بدون کاهش یا سازگاری با تعداد زیادی از افراد آواره آب و هوایی ادامه یابد، جامعه بین‌الملل شاهد وضعیتی خواهد بود که به‌طور بی‌سابقه هرگز با آن برخورد نکرده است. سیاست های آبی یک جانبه ترکیه، درگیری سوریه در مورد جنگ و خشونت متخاصم تغییرات آب و هوایی شاید مستندترین رویداد برای برجسته کردن پیامدهای شدیدآسیب زیست محیطی در آسیب پذیرترین مناطق در MENA باشد. تغییرات آب و هوایی باعث شد تا مهم‌ترین بحران پناهندگان جهان در زمان‌های اخیر در سوریه و عراق بیشتر اتفاق بیفتد. جامعه بین المللی ارتباط بین تغییرات اقلیمی و شهرنشینی بیش از حد آوارگان آب و هوایی را تایید کرده و معتقد است که تغییرات بارندگی در سوریه با افزایش فشار سطح دریا در شرق مدیترانه مرتبط است. شواهد قابل توجه نشان می دهد که خشکسالی 2007-2010 در سوریه به درگیری در سوریه کمک کرده است و تأثیرات انسانی بر سیستم آب و هوایی در درگیری کنونی سوریه دخیل است. خشکسالی شدید بین سال‌های 2006 تا 2010 به مرفه‌ترین شهرهای سوریه آسیب رساند و تقریباً شصت درصد از کشور را به بیابان تبدیل کرد و تجارت و کشاورزی را تقریباً غیرممکن نمود. خشکسالی تأثیر مخربی بر مشاغل کشاورزی روستایی داشت وحدود هفتاد و پنج تا در برخی موارد صد درصد مزارع تحت تأثیر “شکست محصول” قرار گرفتند که منجر به از دست دادن قابل توجه درآمد دهقانان شد. تحلیل علمی، بین رابطه مهاجرت افراد آواره از اقلیم و جنگ داخلی کاملاً تکان دهنده است و میزان واقعی تعامل انسان در سیستم اقلیمی را نشان می دهد که در طول تاریخ از طریق تعامل انسان با محیط طبیعی اجرا شده است و در نهایت تجربه بشری معاصر را تحت تأثیر قرار داده است.
مفاهیم به هم پیوسته اقتصاد و سیاست و تحولات اخیر تغییرات آب و هوایی، قرارداد اجتماعی بین مردم و رژیم های حاکم را به دلیل نحوه برخورد دولت با پدیده آب، خشکسالی، مهاجرت های زیاد، شهرنشینی و خشونتهای اقلیمی تغییر داده است، بی‌توجهی و سوء مدیریت آب و منابع طبیعی از طریق سرمایه‌گذاری ناکارآمد در آبیاری، موجب بیابان‌زایی زمین از طریق تغییرات اقلیمی و دخالت‌های انسانی شده و از دست دادن تقریباً هر گونه دارایی مالی، هزاران فرد، خانواده و جوامع را به فقر شدید واداشت و حدود 1.5 میلیون نفر از مردم سوریه از مناطق روستایی بی آب به مناطق پرجمعیت شهری که در آن هزاران پناهنده عراقی هم به دنبال درگیری به مناطق امن منتقل شده بودند، نقل مکان کردند. شوک جمعیتی زمانی به وجود آمد که آب و هوا باعث کاهش منابع آب و غذا شد و منجر به نرخ بالاتر جنایت و خشونت فرقه‌ای در مورد حفاری آب شد. اولین بحران پناهجویان قرن بیست و یکم و بی‌ثباتی برای آوارگان آب و هوایی منحصر به بحران سوریه یا افغانستان و عراق نیست، بلکه در سراسر منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا گسترش می‌یابد و تصویر غم‌انگیز بیانگر یک واقعیت ناگواراست. اختلالات اقلیمی، شهرنشینی سریع و رشد جمعیت به دلیل مناطق غیرقابل زندگی منجر به آواره شدن 16.7 میلیون پناهنده در سراسر جهان شده است، سوریه تنها کشور خاورمیانه نیست که با کمبود آب و خشکسالی شدید مواجه است. تغییرات آب و هوایی “به طور پیوسته کل منطقه مدیترانه شرقی و خاورمیانه را خشک تر می کند” و “هرچند جنگ های مختلف اجتماعی، مذهبی و قومی در جریان است .اما در کشاکش این گسل ها، منطقه استرس کاهش منابع آبی را هم احساس خواهد کرد”.
اگر منابع آب تجدیدپذیر را با آمار جمعیت مقایسه ‌کنیم تا میزان آب قابل دسترسی برای هر نفر را تخمین بزنیم ، کشورهایی که با بیشترین تنش آبی در آینده روبرو میشوند، عبارتند از بحرین، قطر، کویت، عربستان سعودی، ایران و رژیم اشغالگر قدس، یمن، اردن و سوریه ؛ در نهایت، کشورهای خلیج فارس می‌توانند فناوری و انرژی تجدیدپذیر را از طریق تولید ناخالص داخلی بالا و سرمایه‌گذاری تجاری حیاتی بخشند که در سایر کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا گزینه های این چنینی بدلیل تولید ناخالص پایین؛ گزینه‌ای در دسترس نیست. تغییرات محیطی در کشاورزی در حوزه داخلی و جهانی با اقتصاد سیاسی منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا در ارتباط است و در نتیجه با تداخل تغییرات آب و هوایی در این مناطق، تاکنون اثرات شدیدی بر ثبات سیاسی منطقه داشته است. تعداد 9 کشور واردکننده برتر جهانی گندم همگی در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا واقع اند که در هفت کشور اعتراضات غذایی منجر به اعتراضات سیاسی در مورد تورم قیمت مواد غذایی و مرگ غیرنظامیان در طول بهار عربی شد. از سوی دیگر، دو کشوری که تظاهراتی را در خصوص واردات مواد غذایی تجربه نکردند، رژیم اشغالگر قدس و امارات متحده عربی بودند که از نرخ تولید ناخالص داخلی و امنیت پولی- مالی بالایی برای تطبیق و یکسان سازی چارچوب های اقتصادی خود برخوردارند. بطور ماهوی منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا به دلیل افزایش قیمت مواد غذایی داخلی و متوسط درآمدهای سطح پایین در برابر تورم واردات مواد غذایی آسیب پذیر است. البته تورم گندم یک “عامل تشدید کننده” در شورش ها بود اما نه علت اصلی؛ در تونس، معترضان “نان باگت” تکان می‌دادند تا نشان دهندۀ تورم هزینه‌های نان باشند. در الجزایر، بسیاری از مردان جوان بیکار به تورم شکر و روغن و کمبود فرصت‌های شغلی اعتراض کردند. بهرحال، تحولات سیستم اقلیمی چه طبیعی و چه تحت تأثیر مداخلات انسانی، به شکل‌گیری نارضایتی‌های سیاسی و اقتصادی در MENA ادامه خواهد داد و اگر اثرات نامطلوب تغییرات اقلیمی از طریق اصلاح حکمروایی اجتماعی آب و مشارکت بخش خصوصی جهت سازگاری حداکثری تطبیق داده نشود تا تعدیل و کاهش یابد، ممکن است نتایج فاجعه‌باری برای منطقه داشته باشد. بی‌ثباتی توصیف‌شده در سال‌های اخیر با سازمان تروریستی داعش که از منابع آبی از طریق تصرف سدهای رودخانه‌ای، به‌ویژه در امتداد رودخانه فرات به‌عنوان سلاح جنگی استفاده کرده وآب به‌عنوان یک سلاح جنگی مورد استفاده قرار گرفت، نکته عبرت آموزی است. داعش از کمبود آب و بیابان‌زایی به‌عنوان ابزاری برای کنترل جوامع روستایی در مناطق سطح پایین در سراسر عراق و سوریه و اکنون افغانستان و همچنین نظارت بر مصرف برق استفاده کرد و تنها یک ساعت در روز به جوامع اجازه دسترسی به منابع را می‌داد. تغییرات اکولوژیکی که منطقه خاورمیانه با آن مواجه است چالش برانگیز است و نیاز به توجه فوری برای محافظت از فقیرترین و آسیب پذیرترین افراد جامعه دارد. آوارگان آب و هوایی وضعیتی جدید و در عین حال رو به رشد است و همانطور که در بالا توضیح داده شد، آسیب های بیشتر به محیط زیست می تواند منابع طبیعی را حتی کمیاب تر کند و به دلیل رقابت بر سر نیازهای انسانی، درگیری، جنگ و آزار و خشونت بیشتر اتفاق بیفتد. تجارب جنگ داخلی سوریه جبهه النصره و بهار عربی و ظهور طالبان واقعیت‌های تغییرات اقلیمی را در زمینه اجتماعی خاورمیانه برجسته می‌کند.
از منظر تئوریک، اجماع در مورد محرک اصلی اقتصاد خلیج فارس، بهره برداری از منبع طبیعی نفت است. اما اقتصاد سیاسی خاورمیانه تحت سلطه سه واقعیت ساده است، باران کم، نفت زیاد و تعداد زیادی از جوانان بیکار؛
خاورمیانه در طول تاریخ به دلیل اهمیت استراتژیک و منابع ژئوپلیتیک قابل توجهی که دارد، صحنه خاصی در سیاست جهانی بوده است. آغاز قرن بیستم آغاز اتکای خاورمیانه به نفت به عنوان یک منبع صادراتی بود. از سال 1918، نفت به برجسته ترین و تأثیرگذارترین منبع طبیعی تبدیل شده است که کل اقتصاد خاورمیانه را به حرکت در می آورد. منافع غرب ، فرهنگ وابستگی به نفت را در منطقه ایجاد کرده است. بنابراین آنچه به نظر می رسید رقابت بین المللی بر سر منطقه به دلیل اهمیت استراتژیک و صادرات نفت آن باشد در نهایت به «لعنت و برکت آن» مناطق تبدیل شد. در حال حاضر کاهش رونق و هژمونی نفت منجر به ایجاد سؤالاتی در مورد تمرکز اقتصادی و سطوح مداخله دولت در خاورمیانه شده و نزدیک به سه دهه است که موضوع خصوصی‌سازی در دستور کار اقتصادی قرار گرفته زیرا برخی از اقتصاددانان این سیاست را راهی برای تحریک تعدیل و توسعه می‌دانستند. پس از مبارزه برای استقلال در بسیاری از کشورهای خاورمیانه، اقتصاد متمرکز برای محافظت از صنایع ملی در برابر مداخلات خارجی ترجیح داده شد و اقدامات ملی‌سازی در بخش دولتی بر تمام جنبه‌های زندگی اقتصادی تسلط یافت و بخش خصوصی به نقش فرعی تقلیل یافت و به انزوا رفت. تنها استثناء در این مورد، بخش خصوصی بعنوان مالک زمین های کشاورزی بود. ایدئولوژی “ملی کردن”در تعیین مسیر اقتصاد و ایجاد هویت جدید پس از استقلال کشورهای خاورمیانه ای نقش داشت و برنامه ریزی مرکزی به دلایل عمل گرایانه انتخاب شد. چون این امر دولت ها را قادر می ساخت تا در تولید و توزیع کالاها برای کنترل منابع طبیعی استراتژیک مداخله کنند و در برخی موارد فقدان حضور بخش خصوصی مایل به سرمایه گذاری در صنایع را پوشش دهند. تصور می شد که برنامه ریزی اقتصادی سوسیالیستی اقتصادهای خاورمیانه را متحول و مدرن کرده است، اما این عملکرد منجر به کسری بودجه و بازده پایین سرمایه گذاری شد. بنابراین خصوصی‌سازی نیرویی شد تا اقتصاد را از شوک‌های نفتی و کاهش قیمت کالاهای صادراتی نجات دهد. پاسخ جامعه بین‌المللی برای کمک به پیاده‌سازی ارزش‌های بازار آزاد نئولیبرال، اصطلاح جان ویلیامسون به نام «اجماع واشنگتن» بود . این پاسخی بود به عدم تعادل کلان مرتبط با رشد برجسته دولتی در اقتصادهای خاورمیانه ای؛ پاسخ به این مشکل، ایجاد ثبات اقتصاد کلان از طریق باز بودن بیشتر در برابر تجارت بین‌المللی، خصوصی‌سازی شرکت‌های دولتی و سیاست‌های کاهش نقش دولت است. مآلا، در خاورمیانه دو بازی بزرگ بر روابط اقتصادی حاکم شد بازی روابط بین الملل و اقتصاد سیاسی توسعه؛ پس از 11 سپتامبر، اجماع واشنگتن به عنوان روشی برای ارتقای رونق اقتصادی به امید کاهش تنش ها در مورد ایالات متحده و خاورمیانه مورد استفاده قرار گرفت. با این حال، اجماع واشنگتن تقریباً هیچ کاری برای تشویق رشد در حاورمیانه و منطقه MENA انجام نداد. کشورهایی که به طور قابل توجهی رشد کردند، «ببرهای آسیایی» شرقی و چین بودند، که دومی به جای اقتصاد نئولیبرال، “لنینیسم بازار” را پذیرفت. ازمنظری تاریخی، سرمایه داری صنعتی سنتی که در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم ظهور کرد، شاهد استثمار و انحصار منابع طبیعی خاورمیانه بود و کشورهای فقیرتر را از دسترسی به روشی برای توسعه متوازن منع کرد. چون بالذاته بازار نفت، “بی‌ثباتی و عدم تعادل” در خاورمیانه ایجاد می‌کند. متعاقباً، انقلاب صنعتی دوم در اروپا شاهد استفاده از سوخت‌های فسیلی برای تقویت اقتصاد و تولید غرب در سطح بی‌سابقه‌ای بود و مناطق کمتر توسعه‌یافته اقتصادی بجای گذاشت. سرمایه داری از طریق توسعه نفتی صنعتی در خاورمیانه یک طبقه فرودست را ایجاد کرد که به عنوان “بی تابعیت ها، کارگران مهاجر، اقلیت ها، پناهجویان و پناهندگان” تعریف می شود، که موجوداتی “بدون سند” هستند. تسلط غرب از طریق انحصار منابع طبیعی زمین باعث فقیر شدن دسترسی محدود به نیازهای انسانی شده است. لذا جامعه خاورمیانه باید اثرات نامطلوب تغییرات آب و هوایی را که در آن فقیرترین جوامع تقریباً همیشه شدیدترین تغییرات اکولوژیکی را تجربه می کنند، استعمارزدایی کند. استعمار زدایی از تغییرات اقلیمی فرآیندی است که باید از طریق حذف تدریجی صادرات نفت و کاهش نفوذ تجارت شرکتهای چند ملیتی غربی در استفاده از انرژی “کثیف” در خاورمیانه و شمال آفریقا اتفاق بیفتد. اتکای کشورهای خاورمیانه به صنعت نفت نه تنها باعث رکود و بی ثباتی موقعیت آنها در اقتصاد بین المللی می شود، بلکه باعث افزایش آلودگی و تسریع اثرات نامطلوب گرمایش جهانی می شود. تسلط غرب و انحصار منابع طبیعی باعث شده است تا از طریق عدم تعادل قدرت در بازار نفت، زمینه بازی نابرابر توسعه، پیشرفت اقتصادی و تغییرات اقلیمی در منطقه ایجاد شود هم کشورهای صادرکننده نفت در منطقه خلیج فارس و هم کشورهای صادرکننده غیرنفتی منا نیاز فوری به تنوع بخشیدن به اقتصادهای خود دارند تا اطمینان حاصل کنند که چارچوب های مالی آنها می تواند از رونق و رکود بازار جهانی جان سالم به در ببرد و همچنین خود را متعهد به نوآوری های انرژی های تجدیدپذیر با هدف مقابله با تغییرات آب و هوایی اثرات مثبت سرمایه گذاری در انرژی سبز نمایند. ترویج رشد سبز این پتانسیل را برای کشورهای منا دارد تا از یک بازار رو به رشد بهره ببرند و اقتصاد خود را از طریق ایجاد اشتغال و تجارت بین المللی تقویت کنند.
پروژه‌های انرژی‌های تجدیدپذیر که در خاورمیانه در حال تکامل هستند، پتانسیلی برای هم افزایی رشد اقتصادی و بهبود در سیستم اکولوژیکی دارند. موقعیت جغرافیایی و آب و هوای خاورمیانه دارای مهم ترین پتانسیل جهان برای تولید انرژی خورشیدی و پتانسیل انرژی باد و امواج جذر و مدی دریا است. به عنوان مثال، شهر مصدر یک پروژه “اکو شهر” است که در ابوظبی، امارات متحده عربی واقع شده است و هدف آن تولید انرژی صرفاً از منابع تجدیدپذیر است و هدف آن هموار کردن راه برای ظهور اکو شهرهای آینده است. از سال 2008، مصدر سیتی از طریق سرمایه‌گذاری‌های هوشمندانه برای توسعه پایدارترین اکو شهر جهان برای پیشگام ساختن یک «نسخه سبز» برای اینکه چگونه شهرها می‌توانند شهرنشینی سریع را از طریق پایداری زیست‌محیطی تطبیق دهند، سفری جسورانه را برای توسعه پایدارترین اکو شهر جهان آغاز کرد. علاوه بر این، شهر مصدر به طور کامل متعلق به شرکت سرمایه گذاری” Mubadala ” دولت ابوظبی است که بر اقتصاد مبتنی بر دانش تمرکز دارد و به دنبال الگوی پایداری برای سایر شرکت ها و مناطق در خاورمیانه است. همکاری بخش خصوصی و دولتی در پروژه شهر مصدر مشهود است که از آن بودجه، سرمایه گذاری و ایده های دولتی و خصوصی برای پذیرش نیازهای منطقه و جامعه بین المللی آب و هوایی گسترده تر ایجاد می شود. انرژی پاک مصدر به عنوان یک شرکت، بزرگترین صادرکننده انرژی های تجدیدپذیر خاورمیانه است و یک توسعه دهنده پیشرو در مقیاس شهری، پروژه های متصل به شبکه و برنامه های کاربردی در مقیاس کوچک است که دسترسی به انرژی را برای جوامع بدون یا دور از تامین برق فراهم می کند. در داخل امارات متحده عربی، پروژه ها شامل پروژه انرژی خورشیدی 100 مگاواتی شمس 1 با مساحت کل بیش از 2.5 کیلومتر مربع در غرب ابوظبی، نیروگاه فتوولتائیک خورشیدی 10 مگاواتی مصدر سیتی در ابوظبی است. سیاست چشم انداز 2030 مستند شده توسط دولت عربستان سعودی با هدف خصوصی سازی بخش عمومی به منظور تقویت کیفیت خدمات، کاهش هزینه های دولت و در نظر گرفتن منافع شهروندان ، خبر خوبی برای بخش انرژی های تجدیدپذیر است. سیاست‌های چشم‌انداز 2030 که در سراسر کشورهای خلیج‌فارس پدیدار می‌شوند، نمادی از همان پژواک‌های مرتبط با نوسازی زیست‌محیطی با تمرکز بر رشد اقتصادی شهری هستند. در نهایت، در هر دقیقه نزدیک به 2431 نفر از بخش کشاورزی محدوده خاورمیانه خارج و نزدیک به 106 آبادی خالی از سکنه می شوند. درک رابطه بین افراد آواره از مصایب اقلیمی، درگیری تشدید شده توسط تغییرات اکولوژیکی و رقابت منطقه ای بر سر آب ، به نمایش سطح بحرانی که منطقه با آن درگیر است، کمک می کند. کشورهای سراسر خاورمیانه برای بازسازی زیرساختهای تولیدی نیاز به حمایت دارند که بتواند نیازهای انسانی مانند انرژی و همچنین حفظ آب و غذا را تامین کنند. داده های آماری مربوط به تغییرات زیست محیطی جدیت این موضوع را برجسته می کند و اگر یک برنامه منسجم تخصصی و تامین مالی به زودی اجرا نشود، فرو نشست زمین، روستاهای خالی از سکنه، حاشیه نشینی گسترده در اطراف کلان شهرها، کمبود آب، افزایش دما، افزایش سطح دریا و بیابان زایی می تواند باعث تشدید و حتی ایجاد درگیری های مکرر شود.

* تحلیل گر و دکترای توسعه کشاورزی