دکتر حسین شیرزاد *

نبرد روسیه و اوکراین از ابتدای سال 2022 تا کنون باعث تضعیف ظرفیت اوکراین برای برداشت و صادرات محصولات کشاورزی شده است. اوکراین بزرگترین تولید کننده دانه آفتابگردان در جهان و همچنین صادرکننده کلیدی گندم، کلزا، جو، روغن نباتی و ذرت است. طرفه این‌که تا کنون هیچ اختلال عمده‌ای در تولید محصولات کشاورزی در روسیه پیش‌بینی نمی‌شود، اما ابهاماتی در مورد ظرفیت‌های صادراتی این کشور در سال 2023 وجود دارد، اگرچه تحریم‌های بین‌المللی تاکنون هم مواد غذایی و هم کودها را معاف کرده‌اند. روسیه بزرگترین صادرکننده گندم در جهان و صادرکننده مهم جو و تخمه آفتابگردان است. روسیه همچنین صادرکننده پیشرو انرژی و کود است. کاهش ظرفیت صادرات از اوکراین و روسیه، و افزایش قیمت انرژی و کود، قیمت‌های بین‌المللی مواد غذایی را بالا برده و در نتیجه امنیت غذایی جهانی را به چالش می‌کشد. یافته‌های محققین نشان می‌دهد که از دست دادن کامل ظرفیت اوکراین برای صادرات همراه با کاهش 50 درصدی صادرات گندم روسیه می‌تواند منجر به افزایش 34 درصدی قیمت بین المللی گندم در سال 2023 شود. برنامه کوتاه مدت اتحادیه اروپا، بر ارائه حمایت لجستیکی از اوکراین برای فعال کردن صادرات محصولات کشاورزی متمرکز شده است. علاوه بر این، تجارت بین‌المللی مواد غذایی و کود باید باز بماند تا امکان تعدیل‌های تجاری لازم فراهم شود و از تشدید ناامنی غذایی جهانی جلوگیری شود. البته اقداماتی که با هدف افزایش عرضه یا کاهش تقاضا برای محصولات کشاورزی انجام می‌شود نیز باید در نظر گرفته شود، اما این اقدامات در میان مدت موثرتر است. اهمیت اوکراین و روسیه برای بازارهای جهانی کشاورزی و نهاده‌ها اهمیت به سزایی دارد. اوکراین و روسیه از مهمترین تولیدکنندگان و صادرکنندگان محصولات زراعی در جهان به ویژه غلات و دانه‌های روغنی هستند. با این حال، تولید محصولات حیوانی عمدتاً بازارهای داخلی آنها را تأمین می‌کند. روسیه و اوکراین به ترتیب 10 درصد و 3 درصد از تولید جهانی گندم را در پنج سال گذشته به خود اختصاص داده اند. روسیه و اوکراین اولین و پنجمین صادرکنندگان بزرگ گندم هستند که به ترتیب 20 و 10 درصد از صادرات جهانی را به خود اختصاص داده اند. هر دو کشور نقش مهمی در عرضه گندم به بازارهای جهانی، از جمله منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا، که در آن گندم غذای اصلی است، ایفا می‌کنند. اوکراین و روسیه روی هم کمتر از 5 درصد از تولید جهانی ذرت را تشکیل می‌دهند و اوکراین بیشترین سهم را دارد. از آنجایی که مصرف داخلی محدود است، بیشتر تولید آنها صادر می‌شود. اوکراین سومین صادرکننده پیشرو ذرت به بازارهای جهانی است. روسیه و اوکراین همچنین از جمله تولیدکنندگان و صادرکنندگان بزرگ غلات دیگر به ویژه جو هستند. روسیه و اوکراین با هم 20 درصد از تولید جهانی جو را تشکیل می‌دهند و به ترتیب سومین و چهارمین صادرکننده بزرگ جو هستند . سهم زیادی از جو تولید شده در هر دو کشور به عنوان خوراک دام و طیور در دامپروری خانگی استفاده می‌شود. روسیه و اوکراین همچنین از جمله تولیدکنندگان و صادرکنندگان کلیدی دانه‌های روغنی، به ویژه دانه‌های آفتابگردان هستند. اوکراین بزرگترین تولید کننده تخمه آفتابگردان در جهان است و پس از آن روسیه قرار دارد. آنها با هم بیش از 50 درصد از تولید جهانی این محصول صنعتی را به طور متوسط در سال‌های بازاریابی 2016 تا 2021 تشکیل می‌دهند. بیشتر تولیدات در داخل کشور به روغن آفتابگردان و کنجاله تبدیل می‌شود. روغن آفتابگردان نیز به بازار جهانی صادر می‌شود، اوکراین و روسیه به ترتیب 50% و 25% از صادرات جهانی روغن آفتابگردان را تشکیل می‌دهند (OIL WORLD، 2022 ) تولید کلزا و سویا در روسیه و اوکراین کمتر از 5 درصد تولید جهانی را تشکیل می‌دهد. با این حال، با توجه به تقاضای داخلی محدود، اوکراین سومین صادرکننده بزرگ کلزا در جهان است. اوکراین همچنین بزرگترین صادرکننده سویا در خارج از قاره آمریکا است و نقش خاصی در بازارهای جهانی ایفا می‌کند، زیرا بزرگترین صادرکننده غیر تراریخته (GMO) در جهان است. بی تردید روسیه همچنین نقش مهمی در بازارهای جهانی انرژی و کود دارد. این بزرگترین صادرکننده گاز طبیعی در جهان، دومین صادرکننده بزرگ نفت و سومین صادرکننده بزرگ زغال سنگ است. در سال 2019 به ترتیب 20، 11 و 15 درصد از صادرات جهانی را به خود اختصاص داده است. روسیه همچنین بزرگترین صادرکننده کودهای نیتروژنی در جهان و دومین و سومین تامین کننده پیشرو کودهای پتاسیم و فسفر است که بیش از 15 درصد از صادرات جهانی کود در سال 2021 را به خود اختصاص داده است. برزیل بیش از 90 درصد نیتروژن و پتاس و حدود 75 درصد از فسفات خود را از واردات به دست می‌آورد. و بخش بزرگی از این کودها از روسیه و چین می‌آید. با توجه به اهمیت روسیه و اوکراین برای بازارهای جهانی کشاورزی و نهاده‌ها، نبرد روسیه و اوکراین و واکنش‌های سیاسی پیامدهای مهم و بالقوه طولانی‌تری برای تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان دارد. کاهش در دسترس بودن صادرات غلات و دانه‌های روغنی از اوکراین باعث افزایش قیمت بین المللی مواد غذایی و خوراک در سال 2023 می‌شود. علاوه بر این، قیمت جهانی انرژی و کود به دلیل حمله روسیه و عدم اطمینان ناشی از در دسترس بودن انرژی و کود روسیه در سطح جهانی از سطوح بالای خود رکورد زده و افزایش یافته است. از آنجایی که اهمیت بخش کشاورزی و غذایی در سطح بالایی قرار داردافزایش قیمت انرژی و کود با مصرف انرژی بالا منجر به افزایش هزینه‌های تولید شده و به افزایش قیمت مواد غذایی کمک می‌کند. جنگ روسیه و اوکراین تا کنون عمدتاً بر ظرفیت تولید و صادرات کالاهای کشاورزی اوکراین تأثیر گذارده است. جنگ کنونی نگرانی‌هایی را در مورد اینکه آیا محصول برداشت می‌شود یا خیر، ایجاد کرده است. علاوه بر این، جنگ منجر به بسته شدن بنادر و عملیات فرآوری و تبدیل دانه‌های روغنی شده است که بر صادرات روغن تأثیر می‌گذارد. تا کنون کشاورزان اوکراینی مقاومت بالایی در برابر اختلالات ناشی از جنگ از خود نشان داده اند و تا زمانی که امنیت مزارع کشاورزی اجازه دهد به تولید محصولات زراعی و دامی ادامه می‌دهند. از خرداد ماه سال 2022، چشم انداز تولید برای محصولات زمستانی 2022 -2023 مطلوب بود، اما همچنان در معرض عدم قطعیت قرار داشت، از جمله به دلیل توانایی کشاورزان برای استفاده از کود و انجام سایر وظایف نگهداری قبل از برداشت ژوئن 2022. با اتمام کاشت محصولات بهاره 2022 پیش بینی می‌شد مناطقی که محصولات عمده بهاره در آنها کاشته می‌شود (یعنی تخمه آفتابگردان، ذرت و جو بهاره) 20 درصد کمتر از سال گذشته باشد. به طور کلی، برداشت کمتری در سال 2022 انتظار می‌رود به دلیل خسارات مستقیم به محصولات زمستانه ناشی از جنگ فعال، بقایای جنگ که از کاشت محصولات بهاره جلوگیری می‌کند و هزینه‌های بالای نهاده. پیش‌بینی‌های اولیه حاکی از کاهش بیش از 30 درصدی در مقایسه با برداشت سال 2021 است اما انتظار می‌رود تولید همچنان از نیاز داخلی فراتر رود. حمله مداوم روسیه همچنین بر توانایی اوکراین برای کنترل آفات و بیماری‌های حیوانی، به ویژه تب خوکی آفریقایی (ASF) تأثیر گذارده که به طور قابل توجهی خطر گسترش بیماری در اوکراین و کشورهای همسایه را افزایش می‌دهد. از آنجایی که بیش از نیمی از تولید محصولات کشاورزی اوکراین صادر می‌شود، تدارکات زنجیره تامین صادرات نقش حیاتی ایفا می‌کند. قبل از جنگ، بیش از 90 درصد صادرات محصولات اوکراین از طریق بنادر در دریای آزوف و دریای سیاه انجام می‌شد. این بنادر در حال حاضر به دلیل ادامه جنگ یا اشغال روسیه غیرقابل دسترسی هستند. سایر کانال‌های صادراتی – بنادر جاده‌ای، راه‌آهن و رودخانه – ظرفیت حمل و نقل به اندازه بنادر دریایی را ندارند. بنابراین، برآوردها حاکی از آن است که صادرات فعلی تنها حدود 20 درصد از مقادیر عادی صادرات را تشکیل می‌دهد. تلاش‌های ملی و جهانی برای افزایش ظرفیت کانال‌های صادراتی جایگزین و یافتن راه‌های خروجی دیگر در حال انجام است. با این حال، مقادیر بیشتر از حد معمول باقی مانده در انبار و برداشت آتی در ژوئن تا سپتامبر 2022 به سرعت مقادیر زیادی تولید میباشد که برای جلوگیری از تلفات قابل توجه باید ذخیره شوند. علاوه بر این، در مهرماه سال جاری برخی از تاسیسات ذخیره سازی و فرآوری آسیب دیده اند و صادرات محصولات کشاورزی از اوکراین را به تاخیر انداخته و محدود کرده است. زیان غیرمستقیم کشاورزی اوکراین به دلیل کاهش تولید، هزینه‌های بالاتر تولید، اختلالات لجستیکی و قیمت‌های پایین‌تر برای کالاهای صادرات محور تا ژوئن 2022، 23.3 میلیارد دلار برآورد شده است (مدرسه اقتصاد کیف، 2022). اما جالب آنجاست که در روسیه، هیچ اختلال عمده ای در تولید محصولات کشاورزی پیش بینی نمی شود. ابهاماتی در مورد ظرفیت صادرات آن وجود دارد، اگرچه تحریم‌های بین المللی در حال حاضر هم مواد غذایی و هم کودها را معاف می‌کرده است. از یاد نبریم که تجارت کشاورزی قبلاً تحت تأثیر نبرد روسیه و اوکراین در سال 2014 از جمله الحاق کریمه قرار گرفته است. پیامدهای اقتصادی واکنش‌های سیاسی از آن زمان به بعد بازارهای کشاورزی جهانی را شکل داده است. سطوح قابل توجهی از واردات روسیه از گوشت، محصولات لبنی و همچنین میوه‌ها و سبزیجات از اتحادیه اروپا، آمریکای شمالی و چندین کشور دیگر که با حمله سال 2014 مخالف بودند، عملاً در نتیجه ممنوعیت واردات متوقف شد. اما برخی از محقین معتقدند که تعارض روسیه و اوکراین بر تجارت کشاورزی روسیه تأثیر بیشتری می‌گذارد. روسیه پیش از آغاز جنگ، محدودیت‌هایی برای صادرات گندم اعمال کرده بود، زیرا محصول سال 2021 آن تحت تأثیر شرایط نامساعد جوی قرار گرفته بود. جنگ منجر به کاهش دسترسی به بنادر، به ویژه در دریای آزوف، و افزایش محدودیت‌های صادراتی برای محصولات کلیدی کشاورزی، از جمله غلات و شکر، و برخی کودهای نیتروژنی شد. با این حال، برخی از جریان‌های اصلی صادراتی از روسیه ادامه یافته است. تحریم‌های اعمال شده علیه روسیه تاکنون تجارت کشاورزی و کود شیمیایی را هدف قرار نداده است، اما بسیاری از شرکت‌های بین المللی، از جمله شرکت‌های فعال در بخش کشاورزی، مشارکت خود را در روسیه کاهش داده اند. تحریم‌های مالی، طبقه بندی بیمه و سایر عدم قطعیت‌های اقتصادی منجر به کاهش قیمت گندم روسیه در مقایسه با سایر مبادی جهانی معروف شده است. شکاف قیمت صادراتی بین گندم روسیه و آمریکا و گندم روسیه و اتحادیه اروپا به ترتیب در اواسط ماه مه 2022 به 30- و 12- درصد رسید، اما از آن زمان به سطح عادی بازگشته است. علاوه بر این، هرگونه از دست دادن بازارهای صادراتی برای کالاهای کشاورزی می‌تواند درآمد کشاورزان را کاهش دهد و در نتیجه بر تصمیمات کاشت آتی تأثیر منفی بگذارد. تحریم‌های اقتصادی اعمال شده بر روسیه همچنین می‌تواند واردات نهاده‌های کشاورزی این کشور را که به شدت به آن وابسته است، به ویژه آفت کش‌ها، دانه‌ها، داروهای دامپزشکی و فناوری کشاورزی (مانند ماشین آلات و نرم افزار) مختل کند. کاهش دسترسی به این نهاده‌ها می‌تواند بر پتانسیل تولید آتی کشاورزی روسیه تأثیر بگذارد. در مورد تاثیرات امنیت غذایی این جنگ تا کنون باید گفت که فقر تعداد زیادی از آوارگان اوکراینی نگرانی‌های قابل توجهی در مورد امنیت غذایی در داخل کشور ایجاد کرده است. تا ماه مه 2022، تعداد 8 میلیون نفر در داخل اوکراین آواره شدند، تعداد 6.3 میلیون نفر نیز تا آبان ماه سال جاری از اوکراین گریختند، در حالی که 1.9 میلیون اوکراینی در همین مدت به اوکراین بازگشته اند (UNHCR, 2022). مخصوصاً برای آوارگان داخلی، کانال‌های تدارکات داخلی باید برای تأمین غذا و سایر کالاها و خدمات ضروری، از جمله در مناطقی که تعداد زیادی از مردم از درگیری‌های فعال پناه گرفته‌اند، حفظ شود. بسیاری از ابتکارات بر رسیدگی به نیازهای امنیت غذایی، هم از طریق عرضه مستقیم غذا و هم از طریق تلاش برای اطمینان از باز ماندگان کانال‌های توزیع، تمرکز دارند. جنگ روسیه و اوکراین همچنین امنیت غذایی جهانی را تهدید می‌کند. تعداد زیادی از کشورهای واردکننده مواد غذایی، که بسیاری از آنها در دسته کشورهای کم درآمد با کسری غذا (LIFDCs) ) قرار می‌گیرند، برای تامین نیازهای مصرفی خود به منابع غذایی روسیه و اوکراین متکی هستند (FAO، 2022 [3]؛ UNCTAD، 2022). به عنوان مثال، تعداد19 کشور بیش از نیمی و تا 100 درصد از واردات گندم خود را از روسیه و اوکراین دریافت می‌کنند . این شامل چند کشور می‌شود که در حال حاضر با درگیری‌های داخلی و وضعیت‌های ناپایدار امنیت غذایی دست و پنجه نرم می‌کنند. این کشورها باید منابع جایگزینی برای تامین نیازهای مصرفی خود بیابند. اگرچه ترازهای بازار تا ژوئن 2022 حاکی از عرضه کافی گندم و سایر کالاهای تحت نظارت در سطح جهانی است، اما ظرفیت بازارها همچنان محدود هستند. علاوه بر این، تعدیل در جریان‌های تجاری و افزایش هزینه‌های انرژی منجر به افزایش قیمت‌های بین المللی کالاهای کشاورزی می‌شده است. در مارس 2022، شاخص قیمت مواد غذایی فائو (FFPI) با 159.7 امتیاز به بالاترین سطح خود از سال 1990 رسید. FFPI در آوریل و می‌2022 اندکی عقب نشینی کرد، اگرچه هنوز 30 درصد بالاتر از مقدار خود در ماه‌های مشابه در سال قبل است. افزایش قیمت‌ها به ویژه برای روغن‌های گیاهی و غلات قابل توجه بوده است. در حالی که شاخص روغن نباتی از مارس 2022 شروع به کاهش کرد، شاخص قیمت غلات همچنان به روند صعودی خود ادامه می‌دهد جمعیت‌های به‌ویژه آسیب‌پذیر در کشورهای کم‌درآمد با کمبود مواد غذایی، که بخش زیادی از درآمد خود را صرف غذا می‌کنند، در معرض این افزایش قیمت‌ها قرار دارند. با توجه به عدم اطمینان فعلی، پیش بینی تأثیر ادامه جنگ روسیه بر بازارهای کشاورزی در آینده چالش برانگیز است. این عمدتاً به چگونگی تکامل عرضه‌های اوکراین و محدودیت‌هایی که روسیه بر صادرات خود اعمال می‌کند بستگی دارد. چندین سناریو تا کنون برای درک بهتر پارامترها تبیین شده است که تأثیرات متفاوتی را بر سطح برداشت و صادرات همه محصولات در اوکراین و همچنین بر سطوح صادرات گندم در روسیه در فصل بازاریابی بعدی (2023) فرض می‌کنند. انتظار می‌رود از دست دادن کامل ظرفیت اوکراین برای صادرات، که مربوط به وضعیتی است که اوکراین تنها می‌تواند 25 درصد از زمین خود را برداشت کند، منجر به افزایش 19 درصدی قیمت جهانی گندم شود. در سناریوی شدید، جایی که صادرات روسیه نیز 50 درصد کمتر از حد معمول است، قیمت گندم 34 درصد بیشتر از وضعیت بدون حمله روسیه خواهد بود. در این سناریو، روسیه و اوکراین مشترکاً 36 میلیون تن گندم کمتر صادر می‌کنند، اما سایر کشورها به دلیل افزایش قیمت بین المللی تا حدودی با افزایش تولید و همچنین فروش از ذخایر خود، صادرات خود را 16 میلیون تن افزایش می‌دهند. بی تردید افزایش بیشتر قیمت گندم و سایر کالاهای کشاورزی بر امنیت غذایی جهانی تأثیر منفی می‌گذارد و می‌تواند منجر به افزایش بیشتر در تعداد افراد کم‌تغذیه شود و به افزایش اخیر سوءتغذیه جهانی پس از کووید- 19 بیافزاید. برای تجارت بین المللی غلات مهم آن است که با تسهیل صادرات از اوکراین در کوتاه مدت، تمرکز بر روی امکان صادرات (کشاورزی) از اوکراین باشد. زیرساخت‌های داخلی نیز باید از آسیب‌های جنگ حفظ و ترمیم شوند، که یک چالش بلندمدت است که پس از پایان جنگ ادامه خواهد داشت. استفاده از بنادر دریای سیاه بعبارت دیگر بنادر اوکراین در دریای سیاه (مانند اودسا، میکولایف، ماریوپول و خرسون) کانال‌های اصلی صادرات غلات و دانه‌های روغنی هستند. با این حال، این بنادر در حال حاضر تحت تأثیر فعالیت‌های نظامی قرار دارند یا مین گذاری شده اند. محققین ظرفیت صادرات اوکراین بدون بنادر دریایی را 1.5 میلیون تن در ماه در مقایسه با 6 میلیون تن در ماه در سال‌های اخیر برآورد می‌کند. مذاکرات برای باز کردن یک کریدور حمل و نقل ایمن در دریای سیاه برای حمل غلات اوکراینی در حال انجام است. در 22 ژوئیه 2022، اوکراین و روسیه هر یک قراردادی را با حمایت سازمان ملل با ترکیه امضا کردند تا اجازه صادرات غلات از بنادر دریای سیاه اوکراین، از جمله 22 میلیون تن تخمین زده شده غلات سال گذشته در سیلوهای اوکراین را صادر کند. با این حال، هنوز مشخص نیست که مقادیر ارسال شده ماهانه چقدر در اجرا با چالش‌هایی مواجه خواهد شد، از جمله فعالیت نظامی مستمر روسیه، لجستیک بنادر آسیب دیده و هزینه‌های بالای بیمه و نقصان در زنجیره ارزش غلات و روغن چالش برانگیز است. گزینه‌های دیگر تسهیل صادرات از طریق مسیرهای جایگزین از طریق: الف) بازسازی جریان‌های کالایی کامودیتی‌ها در مرزهای زمینی اوکراین، ب) بهبود ارتباطات جاده ای و راه آهن، ج) افزایش ظرفیت بنادر رودخانه ای در رود دانوب و د) فراهم کردن دسترسی به بنادر سایر کشورها. (به عنوان مثال کنستانتا در رومانی یا گدانسک در لهستان) برای محصولات اوکراینی که از طریق راه آهن یا جاده آورده می‌شوند. بهرحال، سیاست‌هایی که در پاسخ به پیامدهای بازار جنگ تمام عیار و گسترده روسیه و اوکراین اجرا می‌شوند، بر حوزه‌های مختلف تمرکز دارند اما سیاست‌های تجاری در کوتاه مدت غالب می‌شوند. هدف بیشتر اینها ایزوله کردن بازارهای داخلی از افزایش قابل توجه قیمت‌های بین المللی کالاها و نهاده‌های کشاورزی است .اگرچه ممنوعیت‌های صادراتی و سایر محدودیت‌های تجاری می‌توانند افزایش قیمت‌های داخلی را کاهش دهند، اما افزایش قیمت‌ها را در بازارهای بین‌المللی تسریع می‌کنند و اعتماد کشورها به قابلیت اطمینان سیستم تجارت بین‌المللی به عنوان منبع عرضه را تضعیف می‌کنند. به همین دلیل، اروپا و آمریکا باید از محدودیت‌های صادراتی پرهیز کرده و در مواردی که قبلاً اجرا شده است، باید در اسرع وقت برچیده شود. در مقابل، کاهش موانع واردات و ساده سازی رویه‌های تجاری می‌تواند تجارت و عملکرد بازارهای بین المللی را تسهیل کند و باید تا حد امکان دائمی شود. شفافیت بازار و گفتگوی سیاسی باید تقویت شود، زیرا زمانی که بازارهای کشاورزی در شرایط نااطمینانی قرار داشته و نیاز به تطبیق با شوک‌های مؤثر بر عرضه و تقاضا دارند، دیالوگ نقش کلیدی ایفا می‌کنند. ابتکارات G20 مانند سیستم اطلاعات بازار کشاورزی (AMIS) نقش مهمی در بهبود شفافیت بازار دارد. ناگفته پیداست که خسارات مستقیم به بخش کشاورزی اوکراین، از جمله خسارت به زمین، زیرساخت‌ها و ماشین آلات تا ژوئن 2022، 4.3 میلیارد دلار برآورد شده است (مدرسه اقتصاد کیف، 2022 ). بدون احیای دارایی‌های از دست رفته، اوکراین نمی تواند به جایگاه خود در بازارهای جهانی کشاورزی بازگردد. در حال حاضر چندین بحث برای کمک به اوکراین برای جبران خسارات جنگ از جمله در OECD در حال انجام است. OECD از دولت اوکراین در توسعه و اجرای طرح احیا برای بخش کشاورزی حمایت می‌کند. به موازات آن، OECD در حال آماده سازی یک برنامه اقدام برای حمایت از اوکراین است. تخمین زده می‌شود که مقادیر فعلی از دست دادن و ضایعات غذا ناشی از تعارض منطقه ای می‌تواند حدود 1.26 میلیارد نفر در سال را تغذیه کند.

* تحلیلگر و دکترای توسعه کشاورزی