مریم حق بیان

اقتصادسبز آنلاین: کشاورزی دانش‌بنیان یک فرهنگ است؛ فرهنگی که به دانش و نقش آن در توسعه کشاورزی آگاه است، فرایند تحقیق و نوآوری را فرایندی دائمی و پیوسته می‌داند، و به اهمیت به‌کارگیری دانش و فناوری‌های نوین در بخش کشاورزی آگاه است.

سؤال این است: چگونه یک کشاورزی، دانش بنیان می‌شود؟ به‌طور خلاصه، در یک کشاورزی دانش‌بنیان، مؤسسات تحقیقاتی فعالی وجود دارند که به تولید دانش مشغولند، مراکزی وجود دارند که دانش جدید را به کشاورزان منتقل می‌کنند، و کشاورزانی وجود دارند که از این دانش در کار‌های خود استفاده می‌کنند. و در نهایت مؤسساتی هستندکه از کشاورزان در مقابل مشکلات استفاده از دانش جدید حمایت می‌کنند. حتما می‌پرسید: مگر استفاده از دانش جدید، مشکلاتی هم دارد ؟ پاسخ قطعاً مثبت است. اولین مشکل دانش جدید می‌تواند هزینه‌های به دست آوردن آن باشد. یک تراکتور جدید چندین برابر تراکتور‌های قدیی قیمت دارد. بذور جدید، نهاده‌های جدید،. همه گران هستند. پس نهادهای مالی باید به کشاورزان در تهیه آنها کمک کنند. مشکل بعدی، ریسک به‌کارگیری دانش جدید است. تجربه ثابت کرده که هر چیز جدیدی الزاما کارها را بهتر نمی کند و ممکن است عوارض سوء آن از فوایدش بیشترباشد مثل نهاده‌های شیمیایی (‌کود و سم‌). عوارض برخی از چیزهای جدید هم هنوز به طورقطع مشخص نشده (‌مثل گیاهان تراریخته‌). از مشکلات دیگر می‌توان به یافتن بازار برای حصولات جدید و پرحجم، مشکلات مدیریت مزرعه و امثالهم اشاره کرد که همه ایجاب می‌کنندنهادهایی مانند بیمه، بانک‌ها و غیره از کشاورزان در مقابل این تهدیدات حمایت کنند.پس به‌طور خلاصه، کشاورزی دانش بنیان، نوعی از کشاورزی است که در آن، تحقیق و نوآوری و به‌‌کارگیری دانش جدید در مزرعه یک رکن اساسی است. همچنین ارکان این کشاورزی شامل مؤسسات تحقیقی، نهادهای ترویجی، کشاورزان آگاه و خبره و نهادهای پشتیبان هستند. به وضوح مشخص است که هیچ کشوری دارای کشاورزی دانش بنیان صفر یا صد درصد نیست و کشورها در درجه‌هایی از این کشاورزی قراردارند.
خوشبختانه در کشور ما تمام عناصر پایه برای کشاورزی دانش بنیان وجود دارند. اما به‌دلیل نا‌‌هماهنگی و عملکرد ناقص، خروجی مورد انتظار از آنها حاصل نمی شود. یکی از دلایل بروز چنین وضعیتی این است که همه منتظرند تا دولت به اوضاع سرو سامان دهد. اما با توجه به مشکلات و توانمندی‌های محدود دولت، هرگز به تنهایی قادر به این کار نخواهد بود. لذاهیچ مرجعی مناسب تر از بخش خصوصی و نهادهای مدنی کشاورزان از جمله مجمع ملی خبرگان کشاورزی، تعاونی‌ها، نظام صنفی و نظام مهندسی کشاورزی برای استقرار کشاورزی دانش‌بنیان در کشور وجود ندارد.
حوزه کشاورزی و دامپروری در عین اهمیت بسیار بالا، از جمله زمینه‌هایی است که دریافت گواهی دانش‌بنیان برای محصولات با دشواری‌های خاصی مواجه می‌شود. غالب بودن روش‌ها و متدهای سنتی این عرصه در کشور و عدم تمایل فعالان این حوزه برای صنعتی شدن، مهمترین موانع سد راه حرکت شرکت‌ها به سمت ساختارهای دانش بنیان به حساب می‌آید. شکی نیست که پتانسیل‌های توسعه دانش در حوزه دام و طیور و همین طور کشت و زرع مهجور مانده اند و توجه بیشتر به این زمینه‌ها می‌تواند ارزآوری قابل توجهی برای کشور به دنبال داشته باشد. معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری در خصوص این حوزه مطرح کرده است که گرچه کالاهای دانش بنیان در این زمینه غلبه ندارند، اما رسوخ فناوری‌های برتر و ظهور محصولات دانش بنیان به مرور در آن قابل مشاهده است.

دانش بنیان شدن در کشاورزی و دامپروری

حوزه تولیدات گیاهی: شامل دسته‌های کشت بافت و سلول گیاهی، اصلاح نژاد به روش‌های نوین و کلاسیک و کود و سموم غیرشیمیایی.حوزه تولیدات دام، طیور، آبزیان، زنبور عسل و گرده افشان: شامل دسته‌های خوراک دام با ترکیبات جدید یا پیچیده و اصلاح نژاد دام به روش‌های کلاسیک و نوین. یکی از محصولات مطرح در این زمینه ویتامین‌های سنتز شده در گرید دامی و خوراک استاترتر و جانشین گرده زنبور عسل است.محصولات مبتنی بر میکروارگانیسم: شامل دسته‌های آفت کش‌های زیستی با تأیید تست فارمی، محصولات پروبیوتیک و سین بیوتیک‌ها با تأیید آزمایشات بالینی، استارترها، آنزیم‌ها، جلبک‌ها، مخمرها، کودهای بیولوژیک، میکروارگانیسم غربال، جداسازی و شناسایی شده و سویه مهندسی شده.قابل ذکر است که محصولاتی که در این چهار دسته هم قرار نگیرند، ممکن است بتوانند تأییدیه را دریافت کنند، اما پتانسیل دانش بنیانی این محصولات و احتمال پذیرش آنها توسط معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری محل بحث خواهد بود.

گواهی دانش بنیان در این حوزه چه تسهیلاتی ارائه می‌کند؟
بسته به هدف شرکت در دریافت تأییدیه دانش بنیان، تسهیلات متعددی در اختیار شرکت‌های دریافت کننده این گواهی قرار می‌گیرد. بخشی از این تسهیلات مختص محصول هستند (مانند تسهیلات معافیت مالیاتی و گمرکی)، در حالی که بخش دیگری از این تسهیلات به خود شرکت تعلق می‌گیرد (مانند تسهیلات استقرار و امریه سربازی). شرکت‌هایی هستند که به دنبال دریافت تأییدیه به‌منظور بهبود شرایط محل فعالیت و توسعه تجاری کار خود با استفاده از تسهیلات وام یا استقرار هستند، در حالی که ممکن است شرکت‌های دیگر منحصراً به دنبال معافیت‌های گمرکی یا مالیاتی باشند. از آنجایی‌که بیش از ۱۰۰ نوع برنامه و تسهیلات متفاوت برای شرکت‌های دریافت کننده تأییدیه فراهم شده است، چگونگی استفاده از این تسهیلات کاملاً به دیدگاه شرکت و شرایط تجاری و اقتصادی کنونی آن بستگی دارد.

برخی از مثال‌های تسهیلاتی که در این حوزه به شرکت‌ها تعلق می‌گیرد عبارتست از:
-تسهیلات معافیت مالیاتی مختص محصولات دانش بنیان شرکت
-تسهیلات معافیت گمرکی مختص محصولات دانش بنیان شرکت
-اعطای امریه سربازی به شرکت دانش بنیان
– استقرار دفاتر شرکت در کاربری‌های مسکونی تهران
– تسهیلات توسعه بازار
– تخفیف و حق اضافه پخش در آگهی‌های صدا و سیما
– استفاده از بودجه پژوهشی دستگاه‌های اجرایی
– تسهیلات صندوق توسعه ملی
– حضور در نمایشگاه‌های داخلی و خارجی و راه اندازی نمایشگاه‌های دائمی
این تسهیلات تنها بخشی از تسهیلاتی است که به شرکت‌های دانش بنیان در این حوزه تعلق می‌گیرد و بسیاری از این شرکت‌ها می‌توانند از طریق فهرست خدمات دانش بنیان موارد مناسب‌تری برای فرایند عملیاتی خود پیدا کنند.

روند دریافت تأییدیه دانش بنیان در این حوزه به چه صورت است؟
شرکت‌های متقاضی در این حوزه می‌توانند با مراجعه به سامانه دانش‌بنیان و ثبت‌نام در این سامانه، اقدام به ارسال اطلاعات لازم در خصوص محصول خود برای بررسی و ارزیابی توسط معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری نمایند. اطلاعات و مدارک اثبات کننده تولید صفر تا صد این محصول در محل شرکت باید از این طریق برای معاونت علمی ارسال گردد. در صورتی که مدارک تکمیل باشد و از غربال اولیه معاونت علمی عبور نماید، وارد مراحل بررسی خواهد شد و یک ارزیاب برای بررسی محصول به شرکت اختصاص می‌یابد. این ارزیاب موظف است نسبت به بررسی و ارزیابی محصول و تطبیق ویژگی‌های آن با مدارک ارسالی توسط متقاضی از طریق جلسات حضوری یا آنلاین با تیم فنی شرکت اقدام نماید. گزارش ارزیابی و مدارک ارسال شده قبلی، به عنوان ملاک‌های اصلی تصمیم‌گیری سرممیزی فنی برای دریافت یا عدم دریافت تأییدیه شناخته می‌شوند. در نهایت پس از تصمیم‌گیری، معاونت علمی نتیجه ارزیابی محصول را به شرکت اعلام و در صورت دریافت تأییدیه این امر را در سامانه استعلام شرکت‌های دانش بنیان منعکس می‌کند.
همانطور که دریافتید، دانش بنیان صرفا یک گواهی نامه است که به یک محصول و یا به یک خدمت تمام بومی با تکنولوژی بالا اطلاق می‌شود. این گواهی مزیت‌ها و امتیازات بی‌شماری را به‌‌همراه دارد که می‌توان مهمترین آن‌ها را در اینجا پیدا کنید. اما باید به این نکته اشاره کرد که برای اخذ این گواهی باید مراحل و پروسه ای را طی کرد. شبکه دانش بنیان ایران به عنوان یکی از اصلی‌ترین گروه‌های مشاوره دانش بنیان در ایران، افتخار دارد تا در مراحل و پروسه اخذ این گواهی همراهی لازم را برای تمامی شرکت‌ها، موسسات و ادارات مورد نظر همراهی لازم را به عمل آورد.

کشاورزی برای این‌که اقتصادی و مهندسی بشود و از حالت نوسان و تزلزل خارج شود و بتواند با تنش‌های درونی و بیرونی بخوبی مقابله کند و مقاوم باشد باید بر مبنای اقتصاد مقاومتی حرکت کند.
تولید مواد غذایی، علوفه، الیاف و دیگر محصولات از راه زراعت، باغبانی و باغداری، پرورش دام و طیور، ماهی و زنبور و جنگل‌داری و مرتع‌داری است. تقریبا هیچ ماده‌ی غذایی خارج از حیطه کشاورزی وجود ندارد. محصولات این بخش شامل گوشت قرمز، گوشت مرغ، ماهی، شیر، لبنیات، عسل، غلات، حبوبات، قند و شکر، روغن، علوفه دام، گیاهان دارویی، چوب، صیفی‌ها و سبزی‌، انواع میوه‌ها و… است.این زیربخش‌ها شامل زراعت، باغبانی، دام و طیور، شیلات و منابع طبیعی است که 13 زیربخش پشتیبانی دارد، ‌مانند دامپزشکی، حفظ نباتات، تعاون روستایی (تشکل‌های مردم نهاد)، آموزش ترویج، تحقیقات، بازرگانی و تنظیم بازار و… است.
خاک حاصلخیز دارای توان اکولوژیکی و برخوردار از ماده آلی کافی. آب که بایستی از نظر میزان، کیفیت و تامین به موقع در مراحل مختلف رشد گیاه در وضعیت مناسبی باشد، هوا مثلاً گندم برای جوانه‌زنی به درجه حرارت ۱۵تا۲۵ درجه در محیط اطراف و حدود ۱۰درجه سانتی‌گراد در خاک نیاز دارد. زمان کشت در مناطق گرمسیری نیمه اول آبان و در نقاط سردسیر نیمه اول مهر است.
بهره‌برداری و بهره‌گیری از منابع پایه (آب و خاک) برای استفاده معقول نسل حاضر و توجه به سهم نسل آینده بدون آسیب رساندن به محیط‌زیست (خاک،آب هوا انسان) است. عمده وظیفه اقتصاد، امنیت غذایی است که بر‌عهده بخش کشاورزی است که نقش حساس و تعیین کننده‌ای است که با اعمال مدیریت صحیح و استفاده بهینه از منابع و نهاده‌ها می‌توانیم به تولید و اشتغال پایدار در عرصه کشاورزی برسیم به طوری که کشاورزی از حالت معیشتی به سمت خودکفایی و بلکه صادرات پیش برود و به تعبیری کشاورزی اقتصادی شود. یعنی ۱تا ۲هکتار کشت آبی گندم بتواند معیشت یک خانوار‌۵ نفره را در طول سال تامین نماید.کشاورزی در تولید ناخالص داخلی، اشتغال، صادرات غیرنفتی و تامین مواد اولیه صنایع نقش به‌سزایی دارد.
برای این‌کار باید فهرست مولفه‌های اقتصاد مقاومتی را مطرح کنیم. به عنوان یکی از بخش‌های مهم اقتصادی باید به سمت تحقق این پنج مولفه (دانش‌بنیان، بهره‌ور محور، اقتصاد مردمی، درون‌زایی، برون‌گرایی)
کشاورزی به‌عنوان یکی از بخش‌های مهم اقتصاد باید به سمت تحقق این ۵ مولفه برود. کشاورزی برای این‌که اقتصادی و مهندسی بشود و از حالت نوسان و تزلزل خارج شود و بتواند با تنش‌های درونی و بیرونی بخوبی مقابله کند و مقاوم باشد باید بر مبنای اقتصاد مقاومتی حرکت کند. وجود نوسانات شدید در تولید محصولات کشاورزی با نسخه ‌شفابخش اقتصاد مقاومتی به‌ویژه مولفه‌های بهره‌وری و دانش‌بنیانی به پایداری و ثبات می‌رسد.
ثبات و پایداری در تولید فقط با دانایی محوری و بکارگیری از نهاده‌ها و عوامل کشاورزی برمبنای علم و دانش و نوآوری و فناوری‌های روز حاصل می‌شود. امروزه متاسفانه ضریب نفوذ علم و فناوری در عرصه کشاورزی فقط ۶ درصد است یعنی حدود۱۰۰ فناوری و یافته‌های علمی و پژوهشی صرفاً ۶مورد به‌صورت کاربردی وارد مزارع می‌شود.
از مجموع ۷هزار شرکت دانش‌بنیان فقط حدود 450 شرکت آن‌ها مرتبط با کشاورزی است (‌یعنی حدود ۶ تا ۷ درصد) نتیجه این که خلاء عظیم علمی و کاربردی در حوزه کشاورزی بسیار شدید است. لذا بر همین اساس رهبر انقلاب امسال را سال تولید،دانش‌بنیان و کارآفرینی نامیدند. باید به کشاورزی به‌صورت جامع نگاه کرد و زنجیره کامل تولید،توزیع و مصرف را از مرحله کاشت و پرورش تا مرحله نهایی مدنظر قرار داد. تامین به موقع و به اندازه نهاده‌ها و ماشین‌آلات، تسهیلات بانکی کم‌بهره و دراز مدت، تامین نقدینگی تولید‌کنندگان، تضمین خرید و بازاریابی و بازاررسانی و حمایت‌های تحقیقاتی و آموزشی از جمله عوامل توجه به زنجیره تولید هستند.
قوانین دست و پاگیر و بوروکراسی شدید اداری در زمینه صدور و تمدید مجوزها و حمایت و پشتیبانی، ‌مشکل بازاریابی و بازار رسانی، عدم وجود برنامه عملیاتی آمایش سرزمین و توسعه متوازن، نبود استراتژی در زمینه دانش‌بنیانی اقتصاد، وجود اقتصاد تک محصولی و کم بودن صادرات غیرنفتی، فقدان بیمه، کم توجهی به محصولات تولید داخل و واردات بی‌رویه محصولات خارجی مشابه، مراکز تحقیقاتی و… حوزه کشاورزی به‌جای رویکرد پژوهش‌های کاربردی مزرعه محور بیشتر مقاله محور هستند که در نهایت به جای پایداری در تولید به ارتقاء رتبه اعضای هیئت علمی منجر می‌شود، بی‌توجهی و نداشتن نگاه جامع به زنجیره تولید تا مصرف، آشنا بودن فعالان بخش کشاورزی با مؤلفه دانش‌بنیان از جمله چالش‌های پیشرو هستند.

جهاد‌کشاورزی باید نقش پررنگ‌تری در تحقق کشاورزی دانش‌بنیان داشته باشد، کار دانش‌بنیان با پژوهش‌ها و مطالعات معمول تفاوت داردو زمان‌بر و شامل پژوهش‌های متعدد است.
حمایت با برنامه از نظر بیمه‌ای، تسهیلاتی و مالی و بازرایابی و بازار رسانی، اعتماد و اعتقاد مدیران به موضوع دانش‌بنیانی در کشاورزی، معرفی الگوی موفق و تشویق آنان (الگوسازی)، تشویق سرمایه‌گذاری و سرمایه‌گذاردن، پرهیز از واردات بی‌رویه به ویژه محصولات خارجی مشابه، حمایت از تولید داخل و زنجیره تولید تا مصرف، حذف یا رفع بوروکراسی زائد و قوانین سخت و دست و پاگیر، تلاش برای تحرک‌زایی دانشکده‌های کشاورزی با رویکرد دانش‌بنیانی و توجه به پژوهش‌های کاربردی و حضور محققین جهاد کشاورزی در مزارع از جمله راهکارهای مشخص در این عرصه است.

چه شرکت‌هایی در این حوزه پتانسیل دریافت تأییدیه دانش بنیان را دارند؟

شرکت‌هایی که در این حوزه متقاضی دریافت تأییدیه هستند، باید محصولی ارائه کنند که دارای ویژگی‌های مشخصی باشد. اما این ویژگی‌ها به‌دلیل عدم غلبه امر دانش‌بنیانی در میان فعالان حوزه کشاورزی و دامپروری واضح نیستند. در همین راستا، فهرست کالاها و خدمات دانش‌بنیان برای شفاف‌سازی بیشتر محصولات این حوزه آنها را به چند دسته تقسیم کرده است:
مواد اولیه و فرمولاسیون غذایی: این دسته خود به چند گروه از محصولات و خدمات تقسیم می‌شود که عبارتند از استخراج و سنتز در مقیاس صنعتی (تولید صنعتی اسیدهای آمینه، رنگ‌های خوراکی طبیعی و آنزیم‌های گیاهی)، افزودنی‌های بهبود دهنده خواص عملکردی
(شامل طعم دهنده‌ها، نگهدارنده‌های طبیعی در مقیاس صنعتی، فرم دهنده‌های طبیعی در مقیاس صنعتی و بهبوددهنده‌های صنایع غلات)و فرمولاسیون (شامل فراورده‌های دارای ویژگی‌های خاص و نانوکپسول‌های خوراکی).