سعداله منصوری -‌ عضو هیأت علمی مؤسسه تحقیقات اصلاح و تهیه نهال وبذر سازمان تحقیقات، ترویج و آموزش کشاورزی، کرج، ایران

اقتصادسبز آنلاین: گسترش دامنه تحقیقات در زمینه گیاهان روغنی در کشوری پهناور و بهره‌مند از اقلیم‌های متنوع و برخوردار از قابلیت زراعت انواع گیاهان روغنی نقش مهمی را در چشم‌انداز اقتصادی کشور و نیل به خودکفایی ایفا خواهد نمود. روغن‌های نباتی به دلیل تامین کالری مورد نیاز بدن بعنوان انرژی‌زاترین و فشرده‌ترین منبع سوخت و ساز پس از هیدروکربورها از اهمیتی فوق‌العاده بهره‌مند بوده و ازمحصولات مختلفی نظیر کلزا، سویا، آفتابگردان، کنجد، گلرنگ، نخل روغنی و بادام زمینی به‌دست می‌آیند.
کنجد یکی از قدیمی ترین گیاهان کشت شده توسط بشر و احتمالاً کهن‌ترین نبات روغنی جهان است. کشورهای هند، سودان، میانمار و چین بیشترین سطح کشت و در بین 76 کشور تولید کننده کنجد کشورمان رتبه 21 را به خود اختصاص داده است. از هند و اتیوپی و در برخی منابع ایران به‌عنوان منشاء یا مرکز تنوع کنجد نام برده می‌شود. برخورداری از مواد ژنتیکی متنوع و متناسب با شرایط اقلیمی مناطق مختلف کشور بیانگر کشت دیرینه این گیاه در ایران می‌باشد. زراعت کنجد در 16 استان کشور انجام می‌شود و عمده کشت آن در استانهای خوزستان، فارس، کرمان و بوشهر صورت می‌گیرد. توانایی این گیاه در مقاومت به شرایط کم آبی اهمیت ویژه آن را در مناطق خشک و نیمه خشک مستدل نموده و بدین سبب در کشورمان عمده زراعت این گیاه در مناطق گرمسیر و به‌عنوان کشت دوم بعد از برداشت غلات صورت می‌گیرد. کیفیت ممتاز و بالاترین درصد روغن در بین نباتات روغنی (60-50 درصد) همراه با پایداری شگفت آور آن در حرارت‌های بالا از ویژگی‌های برجسته کنجد به‌شمار می‌آید.

ژنتیک و سوابق فعالیت‌های به‌نژادی

توسعه تلاش‌های ژنتیکی و اصلاحی در کنجد محدود و آهسته صورت می‌گیرد. هیچ یک از مراکز تحقیقات بین المللی ارتباط مستقیمی با تحقیقات کنجد ندارند بویژه اینکه کنجد عموماً گیاه سنتی مناطق آسیا و آفریقا شناخته می‌شود. اصلاح کنجد در بسیاری ممالک نسبت به سایر گیاهان پیشرفته نیست و دیرتر آغاز شده است و به همین دلیل زراعت کنجد در این کشورها وابسته به توده‌های بومی یا لاین‌های انتخاب شده از توده‌های بومی انجام می‌شود. در بسیاری از مناطقی که کشت این نبات به طریقه سنتی انجام می‌شود زراعت واریته‌های محلی هنوز رایج است. استفاده از پتانسیل ژنتیکی کنجد برای فعالیت‌های اصلاحی این گیاه با پیشرفت‌های ارائه شده در کمپانی Sesaco و برنامه‌های اصلاحی در ونزوئلا، کره جنوبی، هندوستان و چین به اثبات رسیده است. در چین 36 رقم، در هندوستان 99 رقم، در کره جنوبی 30 رقم و در ونزوئلا نیز 30 رقم معرفی شده‌اند. تیپ‌های متفاوت این گیاه دارای تنوع ژنتیکی فراوانند. بسیاری از نژادهای بومی که اغلب آنها به‌صورت مخلوط در مناطق مربوطه هستند در محیط‌های مختلف الگوهای متفاوت ژنتیکی و وراثتی را از خود نشان داده‌اند. باور و اعتقاد عمومی بویژه در کشورهای توسعه یافته که کنجد در آنها کشت می‌شود بر اهمیت و نقش مهم استفاده ازارقام یا واریته‌های اصلاح شده در دستیابی به تولید محصول بالاتر تأکید دارد. با توجه به محدودیت یا عدم وجود نهاده‌ها در مناطقی که کنجد کشت می شود سازگاری بهتر و تناسب واریته‌ها و ارقام زراعی برای مقاومت به تنش‌های غیر زنده بیماری‌ها و آفات می‌تواند دستیابی به پایداری معنی دار زراعت کنجد و عملکرد بالاتر را به‌دنبال داشته باشد. اولین کلکسیون ژرم پلاسم در هند در سال 1925 جمع آوری گردیده است. اندکی بعد کلکسیون بزرگ جهانی در شوروی سابق تشکیل شده است .مارکرهای ژنتیکی نقش مهمی را در شناسایی صفات و ویژگیهای این نبات داشته اند. صفات مورفولوژیکی و فیزیولوژیکی وابسته بهم در بسیاری موارد به‌عنوان نشانگرهای آشکار ساز نحوه وراثت خصوصیات مختلف در فر‌آیندهای اصلاحی کاربرد مؤثری نشان داده‌اند. همزمان با این فرآیند یا احتمالاً اندکی بعد استفاده از روش سلکسیون انفرادی آغاز شده است. همچنین ارقام امریکایی (با منشاء روسی ) در کره مفید واقع شده و در سال 1955 به زارعین معرفی گردیده‌اند. ضمن تداوم روشهای فوق بعدها با استفاده از دورگ گیری بین ارقام برای گسترش تنوع ژنتیکی و یا ترکیب صفات خاصی تلاش گردیده متد بک‌کراس جهت انتقال صفات خاصی به واریته‌های موجود بکار گرفته شده و تولید واریته مقاوم به ریزش «اینامار» در ونزوئلا حاصل این روش می‌باشد. در هندوستان واریته کالیکا با خصوصیات ارتفاع کوتاه، کم حجم و عملکرد بالا با استفاده از تیمار EMS و آهنسانجا با ویژگی مقاومت به بیماری با استفاده از اشعه X پدید آمده‌ا‌ند اصلاح شجره‌ای، کراس‌های ترکیبی متعدد (کمپوزیت کراس)‌، انتخاب توده‌ای‌، استفاده از جمعیت‌های ژنتیکی توسعه یافته، بهره‌گیری از سیستم‌های نرعقیمی و میزان وسیع دگرگشنی روش‌های اصلاحی هستند که توصیه گردیده‌اند و با سودمندی مورد استفاده قرار گرفته اند.

اهداف به نژادی کنجد:
چنانکه پیشتر اشاره گردید کنجد هم اکنون در مراحل اولیه اصلاح ژنتیکی است و به‌همین دلیل انجام بعضی موضوعات عمومی اصلاح مانند مقاومت به بیماری‌ها و صفات متعدد دیگر نیاز به مطالعات دقیق دارد. اولین موضوع یا هدف اصلی اصلاحی در کنجد تولید ارقامی است که حتی‌المقدور به هنگام رسیدگی دانه ریزش نداشته باشند و چنین ارقامی به نام مقاوم به ریزش موسومند. مهم‌ترین معضل زراعت کنجد در دنیا ریزان بودن کپسولهای کنجد در هنگام رسیدگی و برداشت دستی این محصول می‌باشد. برای رفع این مشکل تلاشهای فراوانی برای اصلاح ارقام ناشکوفا طی یک قرن اخیر در ایالات متحده انجام شده و پس از 30-20 سال اخیرا به نتیجه رسیده است. در دهه اخیر زراعت کنجد در این کشور کاملا مکانیزه شده و سطح وسیعی از کنجد کاری‌های جنوب ایالات متحده به زیرکشت ارقام جدید نا شکوفا رفته است و این فرایند همچنان ادامه دارد. ارقام رایج کنجد که واجد صفات مطلوب نظیر مقاومت به بیماری، مقاومت به خشکی بود‌ه‌اند هم‌اکنون با ژن‌های واریته‌های مقاوم به ریزش نسبت به ریزش بهبود یافته‌اند وکاملا مکانیزه شده‌اند‌.
دومین هدف مهم اصلاحی کوتاه بودن دوره گلدهی، تولید کپسول و رسیدگی کپسول‌هاست. در حال حاضر اغلب واریته‌های کنجد دارای رشد نا محدود بوده ودر صورت مساعد بودن شرایط آب و هوایی و رطوبت خاک به‌طور مداوم تولید برگ، گل و میوه می‌نمایندو نمی‌توان تاریخ صحیحی را جهت انجام عملیات برداشت تعیین نمود زیرا در یک زمان مشخص در کپسولهای اولیه ریزش پدید آمده است حال آنکه کپسول‌های انتهایی (ثانوی) دیررس‌تر بوده و هنوز بلوغ حاصل نکرده‌اند. به همین علت در برنامه‌های اصلاحی کنجد تعیین واریته‌هایی که رشد محدود بوده یا اکثریت گلدهی مزرعه در مدت زمان کوتاهی صورت می‌گیرد (مثلاً 70% گلدهی) مدنظر می‌باشد. سومین هدف اصلاحی این نبات مربوط به عملکرد است. عملکرد کنجد بطور کلی پایین و حتی تحت شرایط بسیار خوب به ‌ندرت از 1.5 الی 2 تن در هکتار فراتر می‌رود. از این دیدگاه به منظور این‌که عملکرد نبات با سایر نباتات از لحاظ اقتصادی قابل رقابت باشد باید به این ویژگی بیشتر توجه شود. بعضی از محققان معتقدند که به وسیله اصلاح واریته‌ها (ارقام ) به واریته‌‌های با 3 کپسول 4 برچه‌ای در محور برگ عملکرد افزایش حاصل خواهد نمود. ارقام بومی موجود در اکثر موارد به‌منظور سازگاری با فاکتورهای کمبود نهاده‌های زراعی، مقاومت به خشکی، سازگاری جهت کشت به منظور زراعت دوم و انجام کشت مخلوط انتخاب گردیده‌اند. انجام فعالیتهای اصلاحی جهت افزایش پتانسیل عملکرد کنجد و افزایش ضریب برداشت در مورد ارقام فوق با موانعی مواجه گشته و نیاز به مطالعات و تحقیقات سازماندهی یافته خاص دارد.
کنجد مقاومت یا تحمل بالایی به خشکی نشان می‌دهد و می‌تواند با سازگاری با شرایط کم‌آبی عملکرد خوبی را تولید کند اگر چه میزان رطوبت قبل از کشت و گلدهی در افزایش عملکرد مؤثر است‌.موضوع دیگر اصلاح کنجد ایجاد مقاومت به بیماری‌ها و آفات است. بیماری‌های باکتریی بسیار مخرب و قارچها و میکوپلاسماها زراعت کنجد را تهدید می‌نمایند. گزارشاتی مبنی بر مقاومت یا تحمل نسبت به آفات و بیماری‌ها در مورد ارقام اصلاح شده و نیز ارقام وحشی وجود دارد که نتیجه انجام هیبریداسیون بین‌‌گونه‌ای هستند. مطالعات دقیق تر بیان داشته‌اند که حداکثر پتانسیل در مورد مقاومت به بیماری‌ها به‌کار گرفته نشده و اصلاح در جهت مقاومت به آفات کند و مشکل است.
سازگاری طول دوره رشد نیز یک موضوع اصلاحی است. در یک دیدگاه ارقام بی تفاوت به طول روز و غیر‌حساس به حرارت مطلوب هستند و از طرف دیگر در مناطقی نظیر هند و برمه (میانمار) دو تیپ دیگر از واریته‌ها (ارقام) مورد نظر هستند: 1- واریته‌های دیررس در مناطقی که کشت کنجد زراعت اصلی باشد. 2- واریته‌های زودرس در مناطقی که کشت کنجد زراعت دوم بوده یا این‌که بعد از کشت این نبات زراعت دیگری مورد نظر باشد که مطلب اخیر ممکن است در مورد ایران هم صدق نماید. بهبود میزان روغن و اصلاح (تعدیل ) ترکیبات اسیدهای چرب آن از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. در بررسی بین 721 رقم کنجد کشت شده حجم روغن (میزان روغن) از 40.4 درصد تا 59.2 درصد متغیر و ضریب یدی نیز از 106 تا 126 نوسان دارد. در یک تحقیق مشابه در کره تغییرات درصد روغن را از 45 درصد تا 55.5 درصد در میان 220 ژنوتیپ متفاوت گزارش نموده‌اند.

تحقیقات انجام شده اخیر در ایران
تحقیقات و بررسی‌های به نژادی انجام شده در مورد کنجد طی دو دهه اخیر عمدتاً در مؤسسه تحقیقات اصلاح و تهیه نهال وبذر صورت گرفته است. انتخاب در توده‌های بومی، دورگ‌گیری و انتخاب در توده‌های در حال تفکیک، متد اصلاحی بک‌کراس و استفاده از تکنیک موتاسیون از مهمترین روش‌های اصلاحی کنجد در ایران می‌باشند. استفاده از روشهای اصلاحی نوین برای این گیاه پیش‌بینی و در این راستا گام‌هایی برداشته شده است. طی دو دهه اخیر ارقام و لاین‌های بومی کشور در مراکز و ایستگاه‌های تحقیقاتی موسسه فوق الذکراز حیث صفات مورفولوژیکی وویژگی‌های ژنتیکی مورد ارزیابی قرار گرفتند و مشخصات بارز آنها تعیین گردیده است. ضمن این بررسی‌ها سلکسیون از بین توده‌های بومی چند منطقه به ایجاد رقم‌های اصلاح شده‌ای نظیر رقم داراب 14 منجرگردیده است که تا گذشته بسیار نزدیک در مناطق وسیعی از جنوب کشور نظیر استان فارس، هرمزگان، جیرفت و برخی مناطق خوزستان کشت می‌گردید. این رقم به طریق سلکسیون ژنوتیپ‌های برتر در سال‌های دهه شصت در مرکز تحقیقات کشاورزی داراب معرفی گردیده است. سلکسیون در توده محلی مغان نیز به ایجاد لاین مغان 11 انجامیده که آزمایشات متعددی برتری معنی‌دار آن را نسبت به توده بومی ازحیث عملکرد به اثبات رسانیده و در آزمایشات تعینن سازگاری چند ساله اغلب جزء بهترین ژنوتیپ‌ها ظاهر شده است. لاین مغان‌11 با نام رقم اولتان توسط احمدی و همکاران (1377)معرفی گردید و هم اکنون در مناطق نیمه شمال کشور و به‌ویژه در مناطق گرم مورد استفاده زارعین قرار می‌گیرد. علاوه بر سلکسیون از بین توده‌های بومی کشور در سال‌های دهه هفتاد دورگ‌گیری‌های متعددی نیز بین لاینهای استخراج شده از توده‌های بومی ایران با ارقام اصلاح شده خارجی با هدف گسترش تنوع ژنتیکی ارقام کنجد صورت گرفته که سلکسیون در نسل‌های در حال تفرق حاصل از این دورگ‌گیری‌ها به ایجاد لاین‌‌‌های پرمحصولی نظیر کرج 29 و کرج یک منجر گردیده که ضمن پرمحصولی از ارقام بومی ایران و رقم‌های اصلاح شده خارجی نیز زودرس‌تر می‌باشند. تهیه این ارقام توسعه کشت کنجد به مناطق نه چندان گرم را امکان‌پذیر می‌سازد. احمدی و همکاران (1377) لاین کرج 29 را با نام یکتا معرفی نمودند.
تحقیقات کنجد در سالیان اخیر با انسجام بیشتری تداوم یافته است. کازرانی، احمدی و منصوری (1385) با بهره‌گیری از روش سلکسیون در توده‌های بومی رقم دشتستان 2 را معرفی کردند و این رقم در شرایط فعلی بخش قابل توجهی از سطح کشت کشور را به‌خود اختصاص داده است .با معرفی رقم داراب‌‌1 توسط الحانی و منصوری (1388) گام مهمی جهت توسعه کشت این گیاه در مناطق جنوبی کشوربرداشته شد و این رقم به عنوان جایگزین رقم دارب‌14 که تا حدودی در مقابل بیماری بوته‌میری حساسیت وشکنندگی نشان می‌دهد به عرصه ارائه گردید.
در سال 1392 آیین ومنصوری رقم هلیل را که حاصل فرآیند انتخاب از توده بومی است معرفی نمودند. در شرایط کنونی زراعت منطقه جیرفت عمدتا با استفاده از این رقم انجام می‌شود. این رقم برای سایر مناطق جنوبی نیز قابل توصیه است.قدرتی ومنصوری (1396)رقم شوین که حاصل فرایند دورگ‌گیری و گزینش است را معرفی نمودند‌.منصوری (1398) اولین رقم دورگ را جهت بهره‌برداری در منطقه معتدل با نام سردار معرفی نمود. معرفی این لاین توسعه کشت کنجد را در منطقه معتدل کشور ممکن می‌نماید.در سال 1399 آیین رقم مینا را طی فرایند انتخاب از توده بومی معرفی نمود. رقم مناسب دیگر جهت استفاده در منطقه شمالی کشور با نام فخرا در سال 1400 توسط منصوری معرفی شد.منصوری 1399 برای اولین بار در کشور و به عنوان اولین کشورهای اعلام شده مبادرت به ایجاد لاین‌های متحمل به ریزش کنجد نمود که نتایج آن هم اکنون در دست پیگیری و بررسی است. این لاین‌ها دارای سازگاری با مناطق مختلف کشور بوده و با ورود آنها به عرصه امکان استفاده از مکانیزاسیون برداشت و نیز کشت و توسعه در سطوح بسیار وسیع فراهم می‌گردد. این ظرفیت می‌تواند توسعه کشت کنجد را تا چندین برابر وضعیت فعلی فرهم نماید. بعلاوه سلکسیون در توده‌های دورگ ایجاد شده در سالیان اخیر براساس طرحهای تحقیقاتی مدت‌دار در مناطق مختلف کشور در دست اجرا می‌باشد

برخی منابع مورد استفاده
اسدی، ه.، م. ر. جلال کمالی، ج. دانشیان، ا. ح. امیدی، ح. حسن آبادی، ع. فومن اجیر‌لو، ع. ایمانی، ی. ارشد، ا. بیضایی، ع. ح. حسینی و م. ح. شکوهی. 1386. ارزیابی قسمتی از اثر بخشی دستاوردهای تحقیقاتی موسسه تحقیقات اصلاح و تهیه نهال و بذر. نهال و بذر 23 (4): 671-651 .
احمدی، م. ر.، ا. فرخی، ب. آقارخ، م. خیاوی، غ. عرب، و ا. محمدی. 1379. معرفی کنجد، رقم یکتا. نهال و بذر 16 (3)
احمدی، م. ر.، ا. حکمت قره باغ، آ. طاعی، ع. فلاح طوسی و س. م. ج. فقیه. 1379. معرفی کلزا رقم زرگل. نهال و بذر 16 (2) امیدی، ا. ح.، م. ر. شهسواری، ا. الحانی و ب. پاسبان اسلام. 1387. پدیده، رقم جدید گلرنگ. نهال و بذر 24 (1)
بی‌نام. 1383. برنامه کلان تولید محصولات کشاورزی به تفکیک استان. موسسه پژوهش‌های برنامه‌ریزی و اقتصاد کشاورزی.33 صفحه.
بی نام. 1382. طرح تامین منابع روغن نباتی کشور. وزارت جهاد کشاورزی. 201 صفحه.
سعیدی، ع. و ر. چوگان. 1379. خلاصه ای از تحقیقات و دستاوردهای موسسه تحقیقات اصلاح و تهیه نهال و بذر.
منصوری، س. 1386. برنامه راهبردی تحقیقات دانه‌های روغنی. موسسه تحقیقات اصلاح و تهیه نهال و بذر.