خاویار یا طلای سیاه، از دیرباز چون نگینی درخشان در سبد صادرات غیرنفتی کشور می‌درخشد

مریم دریایی

اقتصادسبز آنلاین: خاویار یا همان تخم بارور نشده ماهیان خاویاری با قدمتی چند میلیون ساله، یک غذای دریایی لذیذ و شناخته‌ شده است که از ارزش غذایی بسیار زیادی برخوردار است. پروتئین، کلسیم، آهن، منیزیوم، فسفر، سلنیوم، امگا3، اسیدهای آمینه ضروری و انواع ویتامین‌های موجود در این محصول باعث شده است که در درمان بسیاری از بیماری‌ها از جمله بیماری‌های قلبی و عروقی، فشار خون، افسردگی و همچنین در سلامت پوست، مو و چشم و تقویت استخوان‌ها و سیستم ایمنی بدن به کار گرفته شود.ریشه کلمه خاویار به معنی «خاک‌آور» به معنی تخم‌ریز است و از غذاهای گران‌قیمت در جهان محسوب می‌شود که بیشتر، خانواده‌های اشرافی از آن استفاده می‌کنند. ارزش اقتصادی 50 گرم خاویار ایران معادل یک بشکه نفت بوده و سرمایه‌گذاری در این محصول با ارزش می‌تواند از نظر اقتصادی، بسیار ارزنده‌تر از سرمایه‌گذاری در زمینه استخراج نفت باشد.
اولین تکثیر مصنوعی ماهی در ایران در سال 1301 با ماهیان خاویاری آغاز شد. این ماهیان با قدمتی بیش از 250 میلیون سال، مهم‌ترین گونه‌های ماهی ساکن آب شیرین هستند.
بیش از 90درصد ماهیان خاویاری در دریای خزر زیست می‌کنند و تاکنون بیش از 27 گونه از این نوع ماهیان شناخته شده‌اند که از بهترین نژادهای پرورشی می‌توان به فیل‌ماهی، قره‌برون(تاس‌ماهی ایرانی)، ازون‌برون(دراکول)، شیب، چالباش (تاس‌ماهی روسی) و…. اشاره کرد که تمامی این گونه‌ها در حوزه دریای خزر یافت می‌شوند.
فیل‌ماهی یا بلوگا از بزرگترین ماهی آب‌های داخلی است که از نظر کیفیت خاویار رتبه اول را به خود اختصاص داده است. نمونه‌ای از این ماهی با وزن حدود هزار و400 کیلوگرم و سن بیش از 100 سال نیز صید شده است. در واقع، خاویار بلوگا یا خاویار سیاه از بهترین خاویار صادراتی کشور در جهان به شمار می‌رود که از نظر کیفیت، تفاوت بسیاری با خاویار طلایی دارد؛ از این رو از قیمت بالاتری نیز برخوردار است. با این که کشور چین در زمینه تولید ماهیان خاویاری و صادرات آن در دنیا حرف اول را می‌زند، اما خاویار سیاه ایران به لحاظ کیفیت از بازارپسندی بسیار زیادی برخوردار است و ایران در تولید خاویار بلوگا در سال‌های اخیر رتبه نخست را در جهان به خود اختصاص داده است.
طبق گفته یک مقام مسئول شیلاتی، تولید خاویار در سال 92 در کشور ما کمتر از یک تن بود، اما این رقم در سال 99 به بیش از 12 تن رسید و بیش از 4 تن از آن به کشورهای خارجی صادر شد. همچنین میزان تولید گوشت ماهیان خاویاری در سال 92 حدود 600 تن بود که این رقم در سال 99 به بیش از 3هزار و 500 تن رسید. با توجه به بالا بودن قیمت خاویار، تقاضای داخلی برای خرید آن بسیار اندک است و درصد عمده این محصول به کشورهای خارجی صادر می‌شود. برای رونق بازار مصرف این محصول در بازار داخلی می‌توان با برنامه‌ریزی‌های اصولی و راهکارهای مناسب جهت تولید و عرضه آن به بازارهای داخلی، زمینه مصرف را فراهم آورد.
بر اساس آمارهای جهانی، برترین صادرکنندگان خاویار دنیا در سال 2020 کشورهای چین، ایتالیا، فرانسه، آلمان، آمریکا و برترین واردکنندگان نیز کشورهای آمریکا، فرانسه، ژاپن، سوئیس بوده‌اند. در واقع، اروپا و ایالت متحده آمریکا از عمده‌ترین مصرف‌کنندگان خاویار جهان محسوب می‌شوند.
تقاضا برای خاویار ایرانی، آن را به یکی از عوامل مهم ارزآوری در کشور مبدل کرده که با توجه به نوسان قیمت نفت و تحریم‌های داخلی، صادرات آن بسیار قابل توجیه به نظر می‌رسد. اوج صادرات خاویار ایران در دهه 60 تا ابتدای دهه 70 بوده است. از مهمترین بازارهای هدف در این رابطه نیز می‌توان از کشورهای انگلیس، فرانسه، آلمان، بلژیک، اسپانیا و امارات متحده نام برد.
تا پایان سال 1400 در 22 استان کشور حدود 17 مزرعه فعال در زمینه پرورش ماهیان خاویار وجود داشته که از این تعداد 147 مزرعه، صنعتی و پروانه‌دار و 30 مزرعه، خرد و خانگی بوده است. همچنین در سال 1400 حدود 3هزار و 127 تن گوشت ماهیان خاویاری در 20 استان و 16 تن و 104 کیلوگرم خاویار در 13 استان تولید و استحصال شده که استان مازندران، گیلان و فارس حائز رتبه‌های اول تا سوم تولید گوشت خاویار در کشور بوده‌اند.
بر اساس آخرین آمار گمرک کشور در سال 1400 حدود 3هزار و 774 کیلوگرم خاویار به 33 کشور صادر شده است که طبق برآورد باید حدود 2 تن نیز به صورت مسافری خارج شده باشد؛ یعنی 5 تا 5ونیم تن خاویار در سال 1400 از کشور خارج شده است. آمار صادرات در سال 99 از مسیر گمرک نیز 2هزار و 281 تن خاویار به 24 کشور جهان است. از این رو طبق آمار گمرک، میزان صادرات خاویار در سال 1400 نسبت به سال قبل از آن، بیش از 65 درصد رشد داشته است.
لازم به ذکر است که خروج خاویار از کشور، نیازمند مجوز از سایتس CITES( کنوانسیون تجارت بین‌المللی گونه‌های گیاهی و جانوری در حال انقراض) است؛ از این رو تجارت آن زیرنظر این سازمان بوده و ورود خاویار بدون مجوز به کشورهای دیگر غیرممکن است و قاچاق محسوب می‌شود.

میزان ارزآوری خاویار
به گفته ناصر کرمی، مدیر کل دفتر بازسازی و حفاظت از ذخایر ژنتیکی آبزیان سازمان شیلات در گفت‌وگو با یکی از خبرگزاری‌های داخلی، در سال 1399 از محل صادرات محصول خاویار حدود 16 میلیون دلار ارزآوری حاصل شده است. وی، صدور خاویار را از مبادی رسمی گمرک در نیمه نخست سال 1401 حدود 700 کیلوگرم ذکر کرد و گفت: عمده صادرات خاویار معمولاً در نیمه دوم سال انجام می‌شود که عموماً شامل گونه فیل‌ماهی یا بلوگا است. همچنین هر کیلوگرم خاویار ایران در بازارهای جهانی به صورت عمده بین هزار و 200 تا هزار و 500 یورو ارزش‌گذاری می‌شود. میزان ارزآوری تجارت گوشت خاویار کشور در سال گذشته نیز حدود 26 میلیارد دلار بوده است. لازم به ذکر است که توسعه صادرات غیرنفتی از جمله راهکارهای مهم در جهت کاهش وابستگی درآمد حاصل از نفت و فرآورده‎های نفتی است. در این راستا توجه به تولید و صادرات ماهیان خاویاری به عنوان یکی از ارزشمندترین ذخائر دریای خزر می‌تواند درآمد اقتصادی مناسبی برای کشور فراهم سازد. مرغوبیت خاویار ایران و از طرفی بالا بودن قیمت جهانی آن، دو عامل اساسی در رابطه با ضرورت سرمایه‌گذاری در این زمینه به شمار می‌آید. برای این امر باید در جهت رفع چالش‌های صادراتی و تسهیل روند آن گام برداشت.

مهمترین چالش‌های صنعت ماهیان خاویاری در ایران
عدم همخوانی قیمت با هزینه‌های تولید به دلیل افزایش قیمت غذای ماهی، وجود رقبایی همچون چین با آن‌که خاویار ایران از کیفیت بالاتری نسبت به این کشور برخوردار است، مسائلی نظیر پاندمی کرونا در چند سال اخیر و رکود اقتصادی و افزایش هزینه‌های تولید، وجود تحریم‌ها را می‌توان از جمله مشکلات و چالش‌های صنعت ماهیان خاویاری برشمرد.
علاوه بر این‌، از دیگر مشکلات این صنعت می‌توان به ضعف در بازاریابی، عدم حمایت از تولیدداخل، کاهش ذخائر ماهیان خاویاری، رشد قاچاق خاویار، عدم سرمایه‌گذاری مناسب در زمینه این محصول و … اشاره کرد.
با توجه به ظرفیت بالای کشور در زمینه تولید خاویار می‌توان با راه‌اندازی مزارع بزرگ و متعدد در سطح کشور، تولید گونه‌های مختلف این نوع ماهی را افزایش داد تا ضمن افزایش توان صادراتی، مصرف داخلی نیز افزایش یابد. متأسفانه هرچقدر عرضه این محصول به بازارهای مصرف کمتر باشد، قیمت نیز تحت‌تأثیر آن افزایش خواهد یافت و به همان نسبت میزان تقاضا افت خواهد کرد.

زمینه‌های ایجاد رونق در بازار مصرف خاویار
برای رواج و رونق این صنعت باید در ابتدا بحث نظارت دقیق در بازار فروش داخلی را جدی انگاشت. همچنین کوتاه کردن دست واسطه‌ها و دلالان در رابطه با خرید و فروش این محصول می‌تواند مصرف داخلی را سامان بخشد.برای تسهیل روند صادرات خاویار کشور نیز باید با نظارت و کنترل ویژه بر زیستگاه‌ها و صیدگاه‌های این ماهیان و همچنین مبارزه با قاچاق که سهم زیادی در کاهش میزان تولید دارد و نیز حل مشکل باقیمانده ترکیباتی همچون مالاشیت و لکومالاشیت خاویار ایران -که کشورهای عضو اتحادیه اروپا را تحت شعاع قرار داده است- در جهت تقویت تولید و پرورش ماهیان خاویاری برای صادرات گام برداشت. گفتنی است که نظارت و کنترل در امر صادرات خاویار جهت عدم سوء استفاده برخی کشورهای رقیب که خاویار نامرغوب را تحت عنوان کشور ما به مشتریان کلان صادر می‌کنند می‌تواند از ضایع ساختن بازار محصول خاویار ایران جلوگیری نماید.
در نهایت این که با توسعه پرورش این گونه می‌توان علاوه بر رونق صنعت خاویار و در کنار آن هزاران مزایای دیگر، صادرات و ارزآوری متناسب با گسترشی که در استان‌ها یافته است را رقم زد.