پریسا امیدی -کارشناس ارشد علوم سیاسی
اقتصادسبز آنلاین: پتروشیمی، بخشی از صنایع شیمیایی است که فرآورده‌های شیمیایی را از نفت یا گاز طبیعی تولید میکند. البته برخی از ترکیبات شیمیایی ساخته‌شده از نفت و گاز از سایر سوخت‌های فسیلی مانند زغال سنگ یا منابع تجدیدپذیر مانند ذرت، میوه خرما یا نیشکر نیز به‌دست می‌‌آیند. امروزه فراورده‌های نفتی علاوه بر مصرف در زمینه سوخت وسایل نقلیه، روغن موتور و غیره،در تهیه بسیاری از قطعات مورد نیاز ساخت وسایل نقلیه، نقش ارزنده‌ای دارد. فرآورده‌های نفتی در تهیه سوخت موشک‌های هدایت کننده، فضانوردها و ماهواره‌ها و حتی در ساخت بسیاری از قطعات داخلی آن‌ها کاربرد اساسی دارد. ماده اولیه بیشتر داروها و حتی آنتی‌بیوتیک‌ها از ترکیبات نفتی مشتق میشود.
تا پیش از وارد شدن نفت به مفهوم امروزی در زندگی انسان، مواد شیمیایی مورد نیاز، بر اثر تغییر و تبدیل صنایع گیاهی و جانوری به‌دست می‌‌آمد. اما در اوایل قرن بیستم نفت خام و گاز طبیعی به عنوان ماده اولیه برای تهیه بسیاری از ترکیبات مورد نیاز انسان، اهمیت حیاتی و روزافزونی پیدا کرده‌است.
پتروشیمی تاریخچه‌ای قابل تامل دارد. اقوام متمدن دوران باستان، به ویژه سومری‌ها، آشوری‌ها و بابلی‌ها، در حدود چهار هزار و پانصد سال پیش در سرزمین میان رودان (محل عراق کنونی) با برخی از مواد نفتی که در دریاچه قیر بدست می‌‌آمد، آشنایی داشتند. آنان از خود قیر به عنوان ماده غیرقابل نفوذ، استفاده می‌‌کردند. رومی‌ها و یونانی‌ها نیز مواد قیری را برای غیرقابل نفوذ کردن بدنه کشتی‌ها به کار می‌‌بردند، همچنین برای روشنایی و گرم کردن نیز از آن بهره می‌‌جستند. با توسعه و پیشرفت تکنولوژی حفاری در اواسط قرن نوزدهم و تکنولوژی تقطیر و پالایش نفت در اواخر قرن نوزدهم و استفاده از آن در موارد غیر سوختی، جهش حیرت‌آوری به‌وجود آمد. به‌طوری که امروزه صنایع پتروشیمی نقش اساسی و بنیادی در رفع نیاز عمومی جامعه به عهده دارد.
در ایران، گسترش شرکت ملی صنایع پتروشیمی که توسعه صنعت را شامل می‌‌شد، در قالب سه برنامه عمرانی در سال‌های ۱۳۴۲ تا ۱۳۶۵ خورشیدی اجرا شد. حاصل آن تأمین نیاز داخلی به کودهای شیمیایی و مواد پایه پتروشیمیایی و شیمیایی و احداث مجتمع‌‌های پتروشیمی متعدد از جمله بندر امام که به ایران ـ ژاپن معروف شد، فارابی (ایران نیپون)، خارک، پازارگاد، کربن اهواز (ایران)، رازی (شاهپور) و طرح‌های توسعه پتروشیمی شیراز بود. پتروشیمی غدیر، پتروشیمی مروارید، پتروشیمی خرم‌آباد و… از پتروشیمی‌های فعال در ایران هستند.
نفت و مشتقات آن نه تنها در برآوردن نیازهای انسان در زمینه سوخت، انرژی و الیاف نقشی بنیادی دارد، بلکه پیدایش و تکامل صنایع گوناگون مهمی را موجب شد که به پاره‌ای از آن‌ها اشاره میشود. همزمان با پالایش نفت خام، کاربرد موتورهای درون‌سوز جنبه عمومی به خود گرفت و میلیون‌ها ماشین بنزین سوز به بازار عرضه شد. امروزه فراورده‌های نفتی علاوه بر مصرف در زمینه سوخت وسایل نقلیه، روغن موتور و …، در تهیه بسیاری از قطعات مورد نیاز ساخت وسایط نقلیه، نقش ارزنده‌ای دارد و تلاش بر این است تا بدنه اتومبیل را از مواد پلاستیکی که آن‌ها را از پلیمریزاسیون ترکیبات نفتی میتوان به‌دست آورد، بسازند. فراورده‌های نفتی در تهیه سوخت موشک‌های هدایت‌کننده فضانوردها
و ماهواره‌ها و حتی در ساخت بسیاری از قطعات داخلی آن‌ها کاربرد اساسی دارد. ماده اولیه بیشتر داروها و حتی آنتی‌بیوتیک‌ها از ترکیبات نفتی مشتق میشود. به ویژه تقریباً تمام مواد پاک کننده، باکتری‌کش‌ها و …، از مشتقات نفتی و محصولات پتروشیمی است. محصولات عمده‌ای که توسط واحدهای صنایع پتروشیمی ایران تولید می‌‌شوند عمدتاً عبارتند از: کودهای شیمیایی، اوره، فسفات دی‌آمونیم، کودهای مخلوط نیترات آمونیم، مواد اولیه پلاستیک،
پی ـ وی ـ سی و دی ـ او ـ پی، مواد شیمیایی نظیر اسید سولفوریک، اسید کلریدریک، آمونیاک، گوگرد، دوده و… با این حال، این محصولات در مقایسه با ده‌ها هزار مشتقی که از نفت و گازهای طبیعی به کمک تکنولوژی پیشرفته پتروشیمیایی به‌دست می‌‌آید، بسیار اندک بوده، نشان میدهد که همت و تلاش بیشتری در این زمینه باید به‌کار برد تا به واقعیت نزدیکتر شد. این فاصله به‌وجود آمده در نتیجه خام‌فروشی ناشی از عدم برنامه ریزی و سرمایه گذاری در این بخش استراتژیک صنعتی می‌باشد. با توجه به اهمیت این صنعت در پیشبرد اهداف کلان کشور و توسعه پایدار، باید به آینده این مسأله هم پرداخت.
ایران با در اختیار داشتن بیش از 33 تریلیون مترمکعب ذخایر متعارف گاز طبیعی و 157میلیارد بشکه ذخایر قابل برداشت نفت خام، از پتانسیل و مزیت نسبی مناسبی برای توسعه صنعت پتروشیمی با هدف تکمیل زنجیره ارزش نفت و گاز برخوردار است، لذا تشریح جایگاه بخش ساخت مواد و محصولات شیمیایی در اقتصاد ایران و بررسی اهمیت این و پیوندهای آن با سایر بخش‌های اقتصادی ضروری است، درواقع تعیین جایگاه بخش ساخت مواد و محصولات شیمیایی در اقتصاد ایران، به‌منظور تصمیم‌گیری مطلوب‌تر و توصیههای سیاستی دقیق‌تر در راستای تحقق اهداف قوانین بالادست و برنامه‌های توسعه کشور حائز اهمیت است. در اسناد بالادستی کشور از جمله سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی یکی از راه‌های جلوگیری از ضربه‌پذیری اقتصاد از درآمدهای نفت و گاز، افزایش صادرات محصولات پتروشیمی عنوان شده است که کاملا برحکس این موضوع تحقق یافته است، به‌طوری‌که سهم عمده صادرات ایران به خام فروشی نفت و گاز اختصاص دارد. ازسویی دیگر، محصولات تولیدی این صنعت، مواد اولیه بخش‌های بسیاری از اقتصاد ایران را فراهم میکند و از این منظر بسیار حائز اهمیت بوده و همواره مورد توجه سیاستگذاران کشور است. گرانی مواد اولیه در کشور گواه این مطلب است که این بخش، ضعیف عمل میکند و این ضعف باعث میشود که مواد‌اولیه بی‌کیفیت خارجی اما قیمت مناسب وارد شود و این هم کیفیت اجناس را زائل میکند و هم توان رقابتی کالاها را از بین می‌برد. نگاهی بر روند تولید و بازرگانی این صنعت پس از پیروزی انقلاب اسلامی تاکنون مؤید این موضوع است که براساس مطالعات تطبیقی در کشورهایی که صنعت پتروشیمی ازجمله صنایع پیشران در میان سایر صنایع آن کشور محسوب میشود، بخش‌های خدمات‌دهنده مانند بخش بیمه و بانک از پیوندهای قوی‌تری با بخش ساخت مواد شیمیایی برخوردارند. با توجه به حجم بالای سرمایه‌گذاری و خطرپذیری صنعت پتروشیمی کشور انتظار میرود متناسب با توسعه صنعت پتروشیمی کشور و البته ارتقای عملکرد بخش بیمه کشور، تعامل این دو بخش تقویت شود. در این مسأله هم ردپای نبود ارتباط بین بخش‌های مختلف کشور پررنگ است و این عدم ارتباط باعث عدم اعتماد برای سرمایه‌گذاری و ازبین رفتن انگیزه برای سرمایه‌گذاری‌های خرد و کلان میشود. جلوگیری از خام‌فروشی، افزایش سهم صادرات غیرنفتی و درآمد ارزی کشور، تکمیل زنجیره ارزش در صنایع پایین‌دست و ایجاد ارزش افزوده و اشتغال بیشتر، توسعه اقتصاد کشور و بهبود معیشت مردم بارها و بارها به‌عنوان نقش‌های اثرگذار صنعت پتروشیمی در کشور تکرار شده‌اند و بر کسی پوشیده نیست بنابراین توسعه این صنعت، همسو با اجرای اهداف اقتصاد مقاومتی، ضرورتی انکارناپذیر است.
مجموع محصولات تولید شده پتروشیمی در حال حاضر حدود یکصد میلیون تن است. به علاوه یکی از موضوعات بسیار مهم همگرایی و ارتباط صنعت پتروشیمی و فولاد است. سال 1399 صنعت پتروشیمی یکی از بزرگترین صنایع مصرف‌کننده فولاد کشور بود. به دلیل ساخت و ساز‌های
درون ساختاری در صنعت پتروشیمی و راه اندازی پروژه‌های سنگین حجم زیادی فولاد سالانه به این حوزه ورود میکند و عملاً این بخش نیروی محرکه رشد و رونق بازار فولاد داخل خواهد شد. لذا تحرکات ساختاری این بخش می‌‌تواند به چشم‌انداز هر‌چه بهتر صعت فولاد کمک شایانی کند.
در ادامه میتوان به مهمترین مباحث صنعت پتروشیمی که سال‌هاست بطور کامل حل نشده است، اشاره کرد:
1) باید پتروشیمی به‌سوی تدوین لیسانس و دانش فنی گام بردارد.
2) نوع نگاه وزارتخانه‌های ذیربط به توسعه صنعت پتروشیمی مشکل اساسی است که بایستی حل شود.
3) روابط بخش خصوصی و دولت با چالش‌هایی مواجه است که توجه جدی به آن طلبیده و می‌‌بایستی رفع شود.
4) جایگاه حاکمیت و نقش دولت و شرکت صنایع پتروشیمی ایران، بایستی باز تعریف شود.
5) لزوم تمرکز بر روی تولید فناوری‌ها، اعم از فناوری کاتالیست‌ها و فناوری تولید و لزوم همکاری سازمان یافته میان شرکت ملی صنایع پتروشیمی و بخش خصوصی.
6) شناسایی فرصت‌های جدید در صنایع بالادست صنعت پتروشیمی: با تبدیل شدن گاز به‌عنوان اولین گزینه برای پتروشیمی‌ها، بسیاری از تولیدکنندگان روابط تاریخی بین پالایش و پتروشیمی را قطع کرده‌اند. اما این کار ممکن است تغییر کند زیرا کاهش فرصت استفاده از مواد اولیه گازی برای شرکت‌های شیمیایی باعث میشود تا این شرکت‌ها مجدداً به سمت استفاده از مواد اولیه نفتی روی آورند. از سوی مقابل، شرکت‌های نفتی به طرز عجیبی به رشد تقاضای بالاتر(برای گرمایش و حمل و نقل) علاقه بیشتری دارند. براساس این پیش‌بینی‌ها، پتروشیمی‌ها می‌‌توانند عامل ۷۰ درصد رشد جدید تقاضای نفت باشند.
7) صنعت جهانی پتروشیمی از مرحله توسعه سیلاب‌های خام فروشی ارزان نفت و گاز جدا شده و تقاضای بازارهای نوظهور را از بین می‌‌برند. شرکت‌های پتروشیمی در سراسر جهان باید برای یک بازی چالش برانگیزتر آماده شوند. عنصر مهم موفقیت در این بازی، تمرکز مجدد بر برتری عملیاتی است که این بار توسط تجزیه و تحلیل دیجیتال و پیشرفته تقویت میشود. اما برندگان آینده نیز باید با حرکات استراتژیک قابل توجهی، این فرصت را به‌دست آورند تا دور جدید فرصت‌های ارزش‌آفرینی را مشاهده کنند.
8) باید سرمایه گذاری بیشتری درسطح ملی پایین‌دستی صورت بپذیرد صنعت پتروشیمی باید وارد صنایع پایین دستی شود.
9) عدم وجود برنامه مدون برای کاهش وابستگی به سوخت‌های فسیلی تجدید ناپذیر و توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر.
راهکارهای پیشنهادی جهت حل مسائل و مشکلات پیش روی این صنعت را میتوان
به این شکل بیان کرد:
1) توجه به برنامه‌ریزی گسترده جهت استفاده از سوخت زیستی و تحقیق و توسعه همه جانبه در این خصوص با توجه به مزایای محیطی زیستی و منافع مالی این نوع سوخت با حمایت و همکاری نهادهای متولی در این حوزه .
2) فعال سازی ظرفیت استان‌ها در حوزه توسعه فناوری انرژی‌های تجدیدپذیر با ارایه مشوق‌های متعدد به شرکت‌های دانش‌بنیان این حوزه.
3) بررسی و تحقیق برنامه‌های کاهش وابستگی به سوخت‌های فسیلی در کشورهای پیشرو و طراحی و تدوین مدل بومی در این خصوص با استفاده از نظریات فعالان صنعت نفت و گاز و نخبگان دانشگاهی.
4) لزوم ایجاد و شکل گیری نهادی متمرکز و یکپارچه در توسعه بخش‌های پایین دستی حوزه انرژی که سیاستگذاری، برنامه ریزی و هماهنگی این بخش با سایر بخش‌های وزارتخانه و شرکت‌های دانش‌بنیان جهت انتقال فناوری را به عهده گیرد.
5) پیشنهاد می شود مدل‌های تشویقی و ترغیبی توسط دولت برای سرمایه‌گذاران علاقمند داخلی و خارجی برای توسعه صنایع پایین‌دستی پتروشیمی طراحی و تدوین شود (در این خصوص حتی استفاده از اوراق قرضه مشارکت در سطح ملی در بازه‌های زمانی 3 تا 5 سال می تواند راهگشا باشد).
6) برنامه‌ریزی جدی کشور با حمایت دولت و مجلس برای افزایش تولید از طریق بالا بردن نسبت ظرفیت عملیاتی به ظرفیت نصب شده در صنایع پایین دستی پتروشیمی.
7) حمایت جدی از ایجاد پارک‌های صنعتی شیمیایی و پتروشیمی با هماهنگی وزارت نفت، وزارت علوم و استانداری‌ها در مناطق مختلف کشور (مشابه با آنچه که در آلمان در حال انجام است).
8) تسهیل سازی روند ساخت پالایشگاه‌ها با حضور مؤثر بخش خصوصی و کمک‌های حمایتی، تشویقی و ترغیبی دولت.
9) اختصاص ظرفیت ویژه جهت به‌کارگیری متخصصان و فارغ التحصیلان بومی توانمند مناطق ویژه انرژی کشور (همچون عسلویه و ماهشهر و…).
در پایان لازم به ذکر است که پیشرفت در صنایع استراتژیکی همچون پتروشیمی، یک شبه و بدون برنامه‌ریزی مدون و دراز مدت صورت نمیگیرد. این برنامه ریزی باید با استفاده از نیروهای متخصص صورت گیرد و دولت تمام قد از این مسأله حمایت کند. پیشتر مسائل و مشکلای پیش‌روی اقتصاد ایران، به دلیل عدم حمایت از متخصصین داخلی و خام فروشی در صنایع استراتژیک است. سال‌ها زمان لازم است تا این مسأله روند علمی و توسعه‌ای خود را طی کند.
اقتصادسبز آنلاین / اقتصاد سبز آنلاین / اقتصادسبز / اقتصاد سبز / صنایع غذایی / صنعت غذا / کشاورزی / پایگاه خبری صنعت غذا
