دکتر حسین شیرزاد *

سیستم کشاورزی کشور ما مبتنی بر مجموعه ای از فرضیات نادرست در مورد رابطه «انسان با طبیعت» است. در طول 50 سال گذشته، سیستم‌های غذایی در سراسر جهان از سیستم‌های عمدتاً روستایی به سیستم‌های صنعتی و یکپارچه تغییر کرده‌اند که  حتی تأثیراتی نیز بر رژیم‌های غذایی، تغذیه و سلامت، معیشت و پایداری آب و خاک و محیط‌زیست داشته است. از لحاظ تاریخی، با صنعتی شدن کشورها، درآمدها سریعتر از قیمت مواد غذایی افزایش یافته است، این پدیده امکان افزایش همزمان در عرضه غذا و مقرون به صرفه بودن بسیاری از غذاهای مغذی را فراهم کرده است. این تغییرات سیستم غذایی، از روستایی و سنتی به صنعتی و تلفیقی نشان داده که برای حصول به غذای ارزان تر ناگزیر از استفاده از تولید صنعتی محصولات کشاورزی هستیم. اما در ایران؛ تاکنون روند تکامل در اقتصاد روستایی، رشد صنعت کشاورزی در حاشیه کلان شهرها و تغییرات در زنجیره تامین و ارزش غذایی، این  گذار را همراهی نکرده است و منجر به تغییر در توزیع زمین، کاهش نیروی کار و کهنگی تکنولوژیک سیستم کشاورزی و غذایی در اقتصادملی و تغییر در رژیم غذایی در کنار برخی وابستگی ها به واردات شده است. کشاورزی بخش مهمی از اقتصاد بسیاری از کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه است. از کشاورزان تولید کننده مواد غذایی گرفته تا شبکه تولیدکنندگان، فعالان زنجیره تامین و عمده فروشان و شبکه های مویرگی توزیع، نقش مهمی در رفاه کل جامعه ایفا می کنند. بخش کشاورزی اکنون شخصیت روستایی خود را کنار می گذارد تا با برگزیدن “فضایی مد روز” برای حضور در صنعت غذا ظاهر شود. فناوری های نوظهور – به ویژه هوش مصنوعی – برای کشاورزانی که به دنبال بهینه سازی استفاده از منابع گرانبها مانند آب،خاک، کود و بذر هستند ضروری است و راه حل های فراگیر، پایدار و مقیاس پذیر پیش رو میگذارد. بنابراین، جای تعجب نیست که فناوری هوشمند نیز طی سال‌ها راه خود را به صنعت کشاورزی باز کرده و راه‌حل‌ها و فرصت‌هایی را برای استارت‌آپ‌های کشاورزی با تمرکزهای متفاوت ارائه می‌کند. در صنعتی که برای چندین دهه تا حد زیادی بدون تغییر بنیادین باقی مانده است، برخی استارتاپ ها در تلاش هستند تا دانش آزمایش شده خود را در زمینه فناوری به کشاورزان ارایه کنند. همگرایی شبکه های تلفن همراه، اینترنت پهن باند، پلتفرم های ابری، اینترنت اشیا، هوش مصنوعی و داده های باز به تغییر یکی از قدیمی ترین حرفه های جهان کمک می کند و بتدریج رونق دیجیتال به اکوسیستم استارتاپی طعمی کاملاً کشاورزی می دهد. استفاده از هوش مصنوعی (AI) در کشاورزی، شیوه کار کشاورزان و مدیریت مزارع شان را تغییر می دهد. فناوری‌های کشاورزی هوشمند مبتنی بر هوش مصنوعی به کشاورزان کمک می‌کنند تا عملکرد و کارایی را افزایش و در عین حال هزینه‌ها و هدر رفت را کاهش دهند. در آمریکای شمالی، فناوری‌های کشاورزی دقیق مبتنی بر هوش مصنوعی، نحوه رشد گیاه و تولید غذا را تغییر داده اند. شرکت ها شروع به استفاده از قدرت هوش مصنوعی برای توسعه نوآوری های” agtech” کرده اند که می تواند بازده محصول را ارتقاء داده، هزینه های نیروی کار را کاهش دهد و پایداری را بهبود بخشد. این امردر دنیای رقابتی از اهمیت زیادی برخوردار است زیرا کسب و کارهای مرتبط با کشاورزی و بخش های مرتبط مانند صنایع تبدیلی، زراعت، تولید لبنیات، مرغداری ستون فقرات نیروی کار را تشکیل می دهند. استارت‌آپ‌های اینترنت اشیا در حال تغییر شکل کشاورزی هستند. برای کشاورزان و استارت‌آپ‌های کشاورزی، اینترنت اشیا (IoT) فرصتی برای شرکت در یک انقلاب سبز دیگر فراهم می‌کند. بی تردید، سنت در حال ادغام با فناوری است زیرا بخش خدمات فناوری اطلاعات به باز کردن فرصت‌های جدید برای کارآفرینان باتجربه و نوظهور کمک می‌کند. البته جبهه های جدیدی در سراسر این بخش، از کشاورزی ارگانیک و هیدروپونیک گرفته تا هواپیماهای بدون سرنشین و پلتفرم های کشاورزی در حال باز شدن است. تا کنون استارت‌آپ‌ها نقش کلیدی در تغییر کشاورزی داشته اند و قادرند تا بخشی از نیروی کار فعال کشورها را تشکیل داده، درصد قابل تاملی از تولید ناخالص داخلی آنها را بعهده بگیرند. بنابراین، درک نقش انقلاب کشاورزی در اقتصاد جهان، بازار مواد غذایی و جامعه به عنوان یک کل دشوار نیست. به خصوص در زمانی که”ag-tech” بر اهمیت نوآوری و پتانسیل آن برای شکل دادن به زندگی و مصرف غذای مردم با حل برخی از مشکلات روزمره خود تأکید می کند. نهادهای سرمایه‌گذاری خطرپذیر میلیاردها دلار در استارت‌آپ‌های فناوری کشاورزی در بازارهای نوظهور در سال 2022 سرمایه‌گذاری کرده و حتی با کاهش سطح بودجه جهانی “ونچر کپیتال ها”، استارت‌آپ‌های فناوری کشاورزی همچنان به عنوان محرک اصلی سرمایه‌گذاری در بازارهای نوظهور باقی مانده اند، زیرا آنها تلاش می‌کنند کشاورزی را سبزتر، مولدتر و انعطاف‌پذیرتر کنند. سرمایه‌گذاری جهانی در استارت‌آپ‌های کشاورزی به 10.6 میلیارد دلار در سال 2022 رسید که بیش از رقم 7 میلیارد دلاری در سال 2020میباشد. با این حال،  تمرکز بر امنیت غذایی در مواجهه با جمعیت رو به رشد جهانی و بلایای طبیعی ناشی از تغییرات آب و هوایی،  احتمالاً گسترش فناوری در فضای کشاورزی را حفظ خواهد کرد، چنانکه به طور قابل توجهی، سطوح سرمایه گذاری خطرپذیر در فناوری کشاورزی و فناوری غذایی در ده سال گذشته تقریباً 20 برابر شده است. به طور مشابه، تعداد معاملات استارتاپی کشاورزی در بازارهای نوظهور در سال‌های اخیر نیزافزایش یافته است. به عنوان مثال، نسبت چنین معاملاتی در خاورمیانه از 1 درصد در سال 2021 به 4 درصد در اواسط سال 2022 افزایش یافته، در حالی که آفریقا در مدت مشابه شاهد افزایش از کمتر از 1 درصد به حدود 6 درصد بود. فرصت‌ها در بخش کشاورزی بسیار زیاد است، زیرا جایگاه “آگرو استارت آپ” هنوز جوان است. در دنیای مدرن، ما به طور فزاینده ای به کشاورزی وابسته هستیم و این بخش به بخش پیشرو جامعه تبدیل شده است، بنابراین برای بهتر زیستن به استارت آپ های کشاورزی نیاز داریم. در ادامه سعی میکنم تا حدودی به این پرسش پاسخ دهم. با افزایش مقیاس بلایای طبیعی ناشی از تغییرات آب و هوایی و افزایش چشمگیر جمعیت دربسیاری از بازارهای نوظهور، استارت‌آپ‌های کشاورزی در تلاش هستند تا امنیت غذایی آینده را با احیای زنجیره‌های تامین، بهره‌برداری از هوش مصنوعی(AI)  و یادگیری ماشینی و ارائه منابع به کشاورزان برای کمک به آنها در واکنش موثر به بلایایی مانند خشکسالی یا سیل فراهم کنند. اما هویت استارت آپ های کشاورزی چیست؟ استارت‌آپ‌های کشاورزی شرکت‌هایی هستند که در کشاورزی و صنایع مرتبط با کسب و کار کشاورزی فعالیت می‌کنند و از مزایای فناوری برای ارائه خدمات، خلق ارزش افزوده و راه‌حل‌های اتوماسیون برای کشاورزی سنتی استفاده می‌کنند. این مزایا در حال حاضر جایگاه زیادی را به ویژه در میان کشاورزان آگاه به فناوری به دست آورده است، این استارت‌آپ‌ها به سمت کشت، توزیع و فناوری پردازش و فرآوری های نو برای صنعت کشاورزی کار می‌کنند. از این رو سرمایه گذاران نیز به این ایده ها اعتقاد دارند و روی استارت آپ های کشاورزی سرمایه گذاری می کنند تا روزهای روشن تر و بهتری را در پیش رو داشته باشیم. امیدوار کننده ترین استارت آپ های کشاورزی جهان معمولاً در مورد تجارت خود کاملاً مخفیانه عمل می کنند. اگرچه بسیاری از آنها از استراتژی “حالت مخفی” استفاده می کنند تا ایده ها و محصولات خود را پنهان نگه دارند، ایجاد ارزش تجاری هدف اصلی هر شرکتی است، اما روش ایجاد ارزش و پیامدهای آن نیاز به ارزیابی مجدد در پاسخ به اهداف “پایداری غذا” دارد. چالش های بزرگ کشاورزی امروزین؛ فرصتی منحصر به فرد برای استارت‌آپ‌های فناوری کشاورزی است تا برخی از چالش‌های کلیدی را که در بخش کشاورزی در ایران با آن مواجه هستند، را حل کنند. بسیاری از شرکت‌های فناوری و استارت‌آپ‌ها در چند سال گذشته با راه‌حل‌های هدفمند مبتنی بر کشاورزی ظهور کرده‌اند که به نفع کشاورزان در میدان رقابت است. بسیاری از مسائلی که توسط استارت آپ ها حل می شود، مربوط به بهره وری و توزیع است. شکاف های بازدهی زیادی در کشاورزی ایران در مقایسه با همتایان جهانی آن وجود دارد که به دلیل نارسایی در حوزه های مختلف از نهاده ها و تجهیزات مزرعه گرفته تا شیوه های کشاورزی و اتصالات خرده فروشی است. واسطه های متعدد، تبرید ضعیف در حین حمل و نقل، اندازه کوچک مزرعه و عدم رعایت انصاف در ذینفعان مالی از دیگر چالش ها هستند. بر اساس تحقیقات من، به نظر می رسد محبوب ترین برنامه های کاربردی هوش مصنوعی در کشاورزی به سه دسته اصلی تقسیم می شوند:

نظارت بر محصولات و خاک – شرکت ها از حسگرها و فناوری های مختلف مبتنی بر اینترنت اشیا برای نظارت بر سلامت محصول و خاک استفاده می کنند.

تجزیه و تحلیل کشاورزی پیش‌بینی‌کننده – هوش مصنوعی و ابزارهای یادگیری ماشینی مختلف برای پیش‌بینی زمان بهینه برای کاشت بذر، دریافت هشدار در مورد خطرات ناشی از حملات آفات و موارد دیگر استفاده می‌شوند.

کارایی زنجیره تامین ؛ شرکت ها از تجزیه و تحلیل سریع داده ها بر روی جریان های داده ای که از چندین منبع می آیند، برای ایجاد یک زنجیره تامین کارآمد و هوشمند استفاده می کنند.

در بسیاری از کشورهای اروپایی و آسیایی؛ وزارت کشاورزی “دفتر یا موسسه ای” را برای حمایت از اکوسیستم گسترده استارتاپ‌های کشاورزی شامل تعدادی اتاق فکر، آزمایشگاه‌های تحقیقاتی،انکوباتورهای متمرکز بر کشاورزی به نام مرکز نوآوری و شتاب کسب و کار و شتاب‌دهنده‌ها ایجاد کرده اند،اما ایران در این زمینه جا مانده است. مثلا در هندوستان  موسسه بین المللی تحقیقات محصولات زراعی برای مناطق استوایی نیمه خشک ( ICRISAT ) در 12 ژوئن 2023 میزبان یک کمپ سرمایه گذاران کشاورزی در حیدرآباد بود. این کمپ به سه موضوع پرداخت: کشاورزی-فناوری، کشاورزی-مهندسی و فرآوری مواد غذایی. مرکز رشد نوآوری و کارآفرینی (CIIE)، مرکز رشد و توسعه کسب‌وکار فناوری IIM احمدآباد، یک شتاب‌دهنده غذا و تجارت کشاورزی را با مشارکت a-IDEA، انکوباتور کسب‌وکار در آکادمی ملی مدیریت تحقیقات کشاورزی شورای تحقیقات کشاورزی هند (ICAR) راه‌اندازی کرده است و (NAARM) به تیم های برتر سرمایه گذاری اولیه تا سقف 30 میلیون روپیه برای هر کدام “تسهیلات و گرنت” میدهد. همچنین ” CIIE “دارای یک صندوق متمرکز بر پایداری غذا به نام” Infuse Ventures ”  برای حمایت از استارتاپ ها است. اوضاع در فیلیپین، پاکستان، کشورهای عربی خلیج فارس و تقریبا 148 کشور جهان بر اساس آمار اخیر فائو بدین منوال است. ایران باید سریع در این زمینه فعال شود. به عنوان نمونه از آنجایی که امارات متحده عربی در نظر دارد تا سال 2051 در فهرست جهانی استارت آپ های پیشرو در حوزه کشاورزی و امنیت غذایی قرار گیرد، مهندسین اماراتی از فناوری برای متحول کردن غذا و کشاورزی بسیار استفاده می کنند. امارات متحده عربی در حال اثبات قلمروهای حاصلخیز برای استارت آپ های کشاورزی است. از زمان تدوین استراتژی امنیت غذایی ملی 2051 ، امارات متحده عربی سرمایه گذاری هنگفتی را برای تولید محصولات غذایی محلی پایدار برای کاهش واردات انجام داده است و از فناوری هایی مانند هوش مصنوعی و روباتیک برای برآورده کردن خواسته های بلندمدت، ایجاد اقتصاد دایره ای و کاهش انتشار کربن استفاده می کند. هدف این استراتژی دستیابی به گرسنگی صفر با اطمینان از دسترسی به غذای ایمن، مغذی و کافی در تمام طول سال، محدود کردن ضایعات مواد غذایی و قرار دادن کشور در رتبه اول در شاخص جهانی امنیت غذایی (GFSI) تا سال 2051 است. سال 2022، امارات متحده عربی در رتبه اول منطقه MENA در GFSI قرار گرفت و با 12 پله افزایش نسبت به سال 2021، در رتبه 23  جای گرفت. امارات متحده عربی و قطر برای پیشبرد راه حل های امنیت غذایی در این کشور، پایدارتر کردن کشاورزی و کاهش انتشار کربن در منطقه، خود را به عنوان یک مرکز جهانی برای فناوری های کشاورزی طراحی شده برای شرایط بیابانی معرفی می کنند. به این ترتیب، سرمایه‌گذاری‌های قابل توجهی را برای امنیت غذایی و فرصت‌های منابع محلی برای ایجاد فناوری‌های نوآورانه‌ای که این بخش را متحول خواهد کرد، سوق داده اند. در سال 2020، امارات متحده عربی سرمایه گذاری 100 میلیون دلاری در کشاورزی داخلی را برای مقابله با این واقعیت اعلام کرد که 80 درصد از مواد غذایی مصرف کننده ساکنان را وارد می کند. سال گذشته، شهر مصدر ابوظبی، یکی از پایدارترین برنامه های بهبودغذای جهان، را اعلام کرد که میزبان” سایت بتا” برای آزمایش چشم‌انداز پروژه‌های کشاورزی در مراحل اولیه راه‌اندازی و آزمایشی در امارت است و سازمان کشاورزی و ایمنی غذای ابوظبی از امضای توافقنامه ای با شتاب دهنده سرمایه گذاری Hub71 برای ترویج توسعه و پذیرش فناوری های نوآورانه در کشاورزی، ایمنی غذایی، امنیت غذایی و امنیت زیستی خبر داد. در این راستا پارک فناوری و نوآوری شارجه، بر اساس تعهد این کشور به رشد صنعت، کشاورزی در امارات متحده عربی احتمالاً بین سال‌های 2022 تا 2027 شاهد رشد سالانه 3.5 درصدی خواهد بود. در روز جهانی محیط زیست ۲۰۲۳ و در سال پایداری برای امارات متحده عربی، پنج استارت‌آپ کشاورزی مستقر در امارات اقدامات وسیعی را برای بومی‌سازی کشاورزی، کاهش انتشار کربن و تضمین امنیت غذایی انجام دادند که جهان را شگفت زده نموده است. در بیشتر کشورها، اکوسیستم های استارت‌آپ‌ها شبکه‌های دیجیتال و برنامه‌های موبایل مبتنی بر داده را برای ارتباط با تولیدکنندگان کشاورزی در مقیاس کوچک در سراسر جهان به کار گرفته‌اند. در مقیاس جهانی، اکثر استارت‌آپ‌های کشاورزی که در سال 2022 بودجه دریافت کردند، در زمینه هوش مصنوعی، دیجیتالی‌سازی و اینترنت اشیا تخصص دارند. تعدادی از شرکت‌های فناوری کشاورزی از این پیشرفت‌های دیجیتالی برای بهبود زنجیره‌های تامین استفاده می‌کنند و کشاورزان را هم به منابع ضروری و هم به مصرف‌کنندگان نهایی متصل می‌کنند. واقعیت‌های روی زمین در حوزه کشاورزی اقتصادهای نوظهور به سرعت در حال تغییر هستند و سیاستگذاران باید روی نبض روندها و چشم اندازهای مؤثر انگشت بگذارند. استارتاپ های کشاورزی با طراحی چارچوب های مفید و قابل اجرا فاکتوری فارمینگ روش های تازه ای برای حل قضایای پیجیده سابق ارائه می دهند. مشکلات کشاورزی ایران به نوآوران جسور و جاه طلبی نیاز دارد که بتوانند با چالش ها در مقیاس بزرگ مقابله کنند. استارتاپ ها ظرفیتی عالی برای ادغام حوزه های مختلف دانش و مهارت در نوآوری کشاورزی است.علاوه بر محصولات تازه مزرعه، فرصت‌های سودآوری در زنجیره تامین خوراک، محصولات فرآوری شده مانند خیار شور، رب، انواع چاشنی ها و مربا و…وجود دارد. این امر مستلزم زیرساخت های مدیریت موثر پس از برداشت مانند ذخیره سازی، نگهداری، زنجیره سرد و حمل و نقل یخچالی است. تلفن‌های هوشمندی که از شبکه‌های پهن باند تلفن همراه مقرون‌به‌صرفه پشتیبانی می‌کنند، به بهبود گردش کار مزارع و کارخانه‌های لبنی کمک می‌کنند. این پدیده راه را به روی مدل های تجاری جدید و پرداخت به ازای استفاده و بسته های نوآوری باز نموده و مزرعه را به یخچال و چنگال متصل می کند. در ایران، بانک‌ها و سازمان‌های مالی نیز باید با چالش روبرو شوند و مدل‌های خلاقانه‌تری از تأمین مالی برای کشاورزان، کارآفرینان، مراکز رشد و شتاب‌دهنده‌ها ارائه کنند. کارآفرینان فناوری کشاورزی می‌توانند فراتر از تغییرات تدریجی بروند تا واقعاً بخش کشاورزی را با تغییرات تصاعدی تحت تأثیر قرار دهند و بخش کشاورزی را متحول کنند و در عین حال به جامعه نیز برای خرید ارزان تر مواد غذایی کمک کنند. کارآفرینان موفق کشاورزی در ایران حتی می توانند نوآوری های خود را جهانی کنند. سیستم‌هایی که مواد غذایی را تولید، پردازش، بسته‌بندی و به فروش می‌رسانند، طی چند دهه گذشته تحت یک سری تغییرات عمیق قرار گرفته‌اند که بر رژیم‌های غذایی، معیشت و دستمزد؛ و محیط زیست و آب و هوا  ، تغذیه و سلامت تأثیر گذاشته است. بازیگران متنوع این عرصه از کشاورزان، شرکت های خرد و شرکت های متوسط گرفته تا شرکت های فراملیتی در فعالیت های سیستم غذایی شرکت می کنند. در این میان محرک های تغییر عبارتند از افزایش درآمد، آزادسازی بازار و گسترش سرمایه گذاری خارجی، موافقت نامه های تجاری بین المللی، سرمایه گذاری در زیرساخت ها، تغییرات تکنولوژیکی و نوآوری، رشد جمعیت، شهرنشینی و تغییرات در تقاضای مصرف کننده از سویی دیگر این بازیگران و محرک ها با پیامدهای مورد نظر و ناخواسته و نیز مثبت و منفی به هم مرتبط هستند. تکامل تکنولوژیک سیستم های غذایی صنعتی به اندازه کافی نظام غذایی را قادر ساخته اند تا با جمعیت به سرعت در حال افزایش،  رشد کنند و در عین حال قحطی های ویرانگر گذشته را کاهش دهند که معمولا تا نیمه قرن بیستم باعث مرگ صدها میلیون نفر می شد.  اما اکنون چالش های جدید ی به خصوص در مورد تغییرات آب و هوایی تاب‌آوری اکوسیستم  و مسائل عمیق‌تر نابرابری های منطقه ای بین کشورها، به وجود آمده است. که معمولا مانع از پیشرفت در تولید غذای ارزان شده  است. امروزه افزایش مقرون به صرفه بودن رژیم‌های غذایی از سیستم‌های غذایی روستایی و سنتی به سیستم‌های صنعتی و تلفیقی به کمک اکوسیستم استارتاپی و فناوری های هوشمند، هوش مصنوعی، فین تک ها و محیط بلاکچین ممکن شده است. اما در ایران ما به نگاهی نو در بخش کشاورزی نیازمندیم تا از بند تغافل تاریخی سانتیمانتالیزم یک کشاورزی روستایی رمانتیک رها شویم.

* تحلیل گر و دکترای توسعه کشاورزی

اقتصادسبز آنلاین / اقتصاد سبز آنلاین / اقتصادسبز / اقتصاد سبز / صنایع غذایی / صنعت غذا / کشاورزی / پایگاه خبری صنعت غذا