دکتر حسین شیرزاد *

جهانی شدن اقتصاد، نقش مهمی را به شهرهای ساحلی در زنجیره ارزش توسعه ملی داده است. اخیرا سمپوزیوم بین‌المللی که با موضوع «تغییر مناطق ساحلی برای امنیت غذایی و درآمد پایدار» به صورت مجازی در مارس 2021 برگزار شد، زمینه‌ای برای بحث در زمینه‌های موضوعی مختلف شهرهای کشاورزی ساحلی توسط دانشمندان برجسته از سراسر جهان آماده کرد. در سراسر جهان، طیف وسیعی از فعالیت‌های اقتصادی مختلف (ماهیگیری، کشاورزی،گردشگری، بانکرینگ، استخراج نفت، پتروشیمی و غیره) در مناطق ساحلی انجام می‌شود، در حال حاضر 60 درصد از جمعیت جهان در 100 کیلومتری ساحل زندگی می کنند. شهرهای ساحلی، پهنه هایی هستند که اقتصاد، فرهنگ و علوم جهان معاصر در آن متمرکز شده و با یکدیگر تعامل دارندو نمایانگر لوکوموتیو در اقتصاد دریا پایه جهان بشمار می روند. شهرهای ساحلی نه تنها فعال ترین منطقه طبیعی در سطح زمین، با غنی ترین اکوسیستم ها و فراوان ترین منابع، بلکه مجموعه های انسانی با متراکم ترین جمعیت و اقتصادهای توسعه یافته است. این شهرها به شدت تحت تأثیر روند رشد جمعیت، شهرنشینی و توسعه سریع اقتصاد دریایی قرار دارند. اما این تمرکز شدید جمعیت و بهره برداری بیش از حد از منابع طبیعی فشار زیادی را بر اکوسیستم های ساحلی وارد می کند که منجر به از دست دادن تنوع زیستی، تخریب زیستگاه ها، آلودگی و همچنین درگیری بین کاربری های بالقوه و مشکلات تراکم فضایی می شود. از این منظر، مناطق ساحلی از آسیب پذیرترین مناطق در برابر تغییرات اقلیمی و مخاطرات طبیعی هستند. این خطرات شامل سیل، فرسایش، افزایش سطح دریا و همچنین رویدادهای شدید آب و هوایی است. این تأثیرات بسیار گسترده است و در حال حاضر زندگی و معیشت جوامع ساحلی را تغییر داده است. از آنجایی که رفاه جمعیت و دوام اقتصادی بسیاری از مشاغل در مناطق ساحلی به وضعیت زیست محیطی این مناطق بستگی دارد، استفاده از ابزارهای مدیریت بلندمدت مانند مدیریت یکپارچه ساحلی برای افزایش حفاظت از مناطق ساحلی ضروری است. تا بهره برداری از منابع ساحلی در عین افزایش بهره وری، با رویکردی بخشی، منجر به تصمیمات غیر مرتبط نشود و استفاده ناکارآمد از منابع و فرصت های از دست رفته برای توسعه پایدارتر ساحلی مخاطره آمیز نگردد. بهرحال شهرهای ساحلی خود را هدف توسعه سرمایه‌داری می‌بینند، چه از طریق تشدید صید ماهی توسط ناوگان بزرگ بین‌المللی و یا تصاحب بخش‌های وسیعی از زمین‌های ساحلی برای آبزی پروری یا کشاورزی عمودی-شهری، احداث زیرساخت‌ها یا توریسم و گردشگری، یا در بسیاری موارد، ترکیبی از این عوامل؛ لذا منابع و محیط زیست شهرهای ساحلی دستخوش تغییرات غیرعادی کم سابقه‌ای است اگرچه اخیرا بسیاری از مشکلات رایج مانند کاهش مداوم تالاب‌های طبیعی ساحلی، آلودگی شدید در برخی از آب‌های ساحلی، بلایای زیست‌محیطی مکرر در منطقه ساحلی مانع بهره‌برداری پایدار پدیدار شده است اما شهرهای ساحلی یکی از پربازده‌ترین مناطق جهان هستند که طیف گسترده‌ای از زیستگاه‌ها و خدمات اکوسیستمی ارزشمند را ارائه می‌دهند و همواره انسان‌ها و فعالیت‌های انسانی را به خود جذب کرده‌اند. زیبایی و غنای مناطق ساحلی، آنها را به مناطق مسکونی محبوب و مقاصد گردشگری، مناطق تجاری آزاد مهم و نقاط ترانزیت تبدیل کرده است. در حال حاضر بیش از 200 میلیون شهروند اروپایی در شهرهای ساحلی با بالاترین تکنولوژی تامین غذا از جمله کشاورزی عمودی و فاکتوری فارمینگ زندگی می کنند که از شمال شرقی اقیانوس اطلس و بالتیک تا مدیترانه و دریای سیاه امتداد دارد. رونق فناوری کشاورزی دیجیتال، تلاش کشورها را برای ادغام بهتر آن در تولید و زندگی مردم در شهرهای ساحلی، به عنوان بخشی از تلاش‌ها برای دستیابی به رفاه مشترک، هدایت می‌کند.از منظر استراتژی های متنوع ملی، الزامات بالاتری برای توسعه مناطق ساحلی مورد نیاز است، که نه تنها باید به توسعه با کیفیت خود دست یابد، بلکه باید با راهبردهای اقتصاد ملی هم هماهنگ شود.

اکوسفر چرخه‌ای شهرهای ساحلی
شهرهای ساحلی بکمک ظهور یک محیط ساحلی مهندسی شده و آبزی پروری نیمه فشرده برای صادرات، سیستم اجتماعی-اکولوژیکی (SES) را دوباره پیکربندی کرده است . در شهرهای ساحلی اکوسیستم های خشکی و دریا با یکدیگر ادغام شده اند. خشکی و دریا یک اکوسفر چرخه ای را تشکیل می دهند که در آن آب، خاک، موجودات زنده و سایر عناصر اکولوژیکی در منطقه ساحلی به طور کلی به هم متصل هستند. ارتباط اکولوژیکی میان «کوه‌ها، رودخانه‌ها، جنگل‌ها، مزارع، دریاچه‌ها و چمن‌ها» در این شهرها وجود دارد و اکوسیستم‌های زمین و دریا با یکدیگر ادغام شده‌اند. به عنوان مثال، ورودی مواد مغذی زمینی به رشد زیست توده دریایی کمک می کند و رطوبت دریا باعث شکوفایی پوشش گیاهی خشکی می شود. از طرفی انتقال گل و لای توسط رودخانه ها باعث توسعه تالاب های ساحلی گشته و علاوه بر این، ماهی‌ها بین رودخانه‌ها و اقیانوس‌ها مهاجرت می‌کنند، تخم‌ریزی می‌کنند ، و پرندگان در جنگل‌های کوهستانی و سواحل ساحلی می‌چرخند و تولیدمثل می‌کنند. بین آسیب های اکولوژیکی به زمین و دریا رابطه فضایی وجود دارد . آب، خاک، موجودات و سایر عناصر اکولوژیکی در شهرهای ساحلی با یکدیگر تعامل دارند و آسیب‌های اکولوژیکی نیز به یکدیگر مرتبط هستند. بنابراین بین خسارات اکولوژیکی به خشکی و دریا رابطه فضایی وجود دارد. به عنوان مثال، آلودگی آب و فاضلاب ها ممکن است منجر به آسیب به کیفیت محیط زیست دریایی و ایجاد فاجعه شکوفه جلبکی شود. بهره برداری بیش از حد از آب های زیرزمینی ممکن است باعث نفوذ آب دریا و شور شدن زمین شود. و قطع جریان رودخانه ها و در نتیجه کاهش گل و لای منتقل شده می تواند منجر به تخریب تالاب های ساحلی شود. علاوه بر این، تالاب‌های ساحلی و تخریب حرا باعث بلایای زمین‌شناسی ساحلی می‌شوند. سدسازی کانال مهاجرت ماهی ها را مسدود می کند و احیای زمین برای کشاورزی باعث از بین رفتن علوفه و زیستگاه پرندگان می شود. بنابراین، لازم است یک چشم انداز کلی برای حفظ تعادل بین جاری و بلندمدت، زمین و دریا، تقاضا و عرضه، توسعه و حفاظت و هماهنگی انواع تقاضاهای بهره برداری در مناطق ساحلی در نظر گرفته شود و در این بین توسعه عملکردی و تخصیص عناصر در مناطق خشکی و دریایی مجاور باید به طور کامل به هم متصل شود. با توجه به روابط درونی و سازگار بین کارکردهای اکولوژیکی طبیعی و گستره تأثیرگذار فضایی، راه‌حل‌های سیستماتیک و یکپارچه برای دیدن زمین و دریا به عنوان یک کل در راهبردها معمولا در نظر گرفته می‌شود.

مروری بر ادبیات تئوریک شهرهای ساحلی
ادبیات حاکمیت ساحلی عمدتاً بر نظریه‌های حاکمیت منابع طبیعی متعارف و کاربرد آن‌ها در زمینه‌ها، ملت‌ها یا مناطق خاص ساحلی استوار است و یا در زمینه های بخشی خاص مانند شیلات ، کشتیرانی، جزایر کوچک، انرژی دریایی، معدن ، حوضه های آبخیز یا حفاظت از دریا بر مفهوم‌سازی چالش‌ها و پیچیدگی‌های سواحل متمرکز شده است. از سوی دیگر، حجم زیادی از ادبیات متمرکز بر رویکردهای سیاستی یا مدیریتی وجود دارد. موضوعات شامل برنامه ریزی فضایی دریایی، مدیریت یکپارچه مناطق ساحلی و رویکردهایی که فقز مختص ساحل نیستند، مانند مدیریت، سازگاری، و مدیریت مبتنی بر اکوسیستم. که اینها نظریه‌های بنیادی نیستند، بلکه کاربردهای ترکیبی هستند که در استراتژی‌های سیاستی ساده‌سازی شده‌اند. اگرچه گفتمان شهرهای ساحلی عمولاً سواحل را به‌عنوان مکان‌ها و یا فضاهای محدود، یا فضایی منفرد می‌شناسند، اما تحقیقات یکدهه اخیر نشان می‌دهد که یک واقعیت متنوع‌تر و متکثرتر در تکوین شهرهای ساحلی وجود دارد و آن جدی گرفتن حاکمیت ساحلی باید فراتر از مفهوم “ساحل” به عنوان یک موجودیت منحصر به فرد قابل تعریف باشد. شهرهای ساحلی را می‌توان به‌عنوان قطب‌های تجارت بین‌المللی، مکان‌های ژئوپلتیک در گذرگاه های دریایی جهت نفوذ سیاسی، کانون‌های اکولوژیکی، و همچنین مراکز توسعه اجتماعی-اقتصادی شهری. با تنوع و ویژگی‌های اجتماعی-اکولوژیکی به تصویر کشید. پیچیدگی سیستم‌های ساحلی که پژوهش‌های حاکمیتی در حال تلاش برای پرداختن به آن هستند بر روی مجموعه ای از نظریه های حاکمیت منابع طبیعی دریا پایه استوار بوده و با در نظر گرفتن “توازن بین یکپارچگی اکولوژیکی و دوام اجتماعی-اقتصادی» در مورد پایداری و وجود شبکه‌های اجتماعی قوی، هماهنگی و مشورت میان ذینفعان مختلف، مکانیسم‌هایی برای بازخورد تجربی، و تأکید بر یادگیری اجتماعی عناصر کلیدی مورد نیاز برای ایجاد ظرفیت سازگاری را بیان می نماید. در این نگره؛ مناطق ساحلی سیستم های اجتماعی-اکولوژیکی بسیار پیچیده ای هستند که از رابطه خشکی و دریا ناشی می شوند این رابطه با فعل و انفعالات، هم افزایی و مبادلات بین سیستم های دریایی و زمینی مشخص می شود، به عنوان مثال، استفاده از کودها در کشاورزی ساحلی اگرچه بهره وری را افزایش می دهد، اما مازاد مواد مغذی به سمت دریا جریان می یابد و باعث ایجاد اتروفیکاسیون می شود. نتایج این تعاملات، محصول تعداد زیادی از تعاملات منحصر به فرد، اکوسیستمی است که به طور مستقیم یا غیرمستقیم زیربنای فعالیت های انسانی است. از طرفی جوامع ساحلی تغییرات اجتماعی و زیست محیطی پیچیده ای را در مقیاس ها و سرعت های متعدد تجربه می کنند و به دلیل پیچیدگی و سرعت تغییرات محیطی، اقلیمی و اجتماعی-سیاسی در سیستم های اجتماعی-اکولوژیکی دریایی ساحلی، علاقه علمی و کاربردی قابل توجهی در ارزیابی و تقویت ظرفیت سازگاری جوامع ساحلی وجود دارد. ظرفیت تطبیقی به توانایی نهفته یک سیستم برای پاسخ فعالانه و مثبت به عوامل استرس زا یا فرصت ها اشاره دارد. از طریق تعاملات پیچیده و فرآیندهای بازخورد بین مولفه‌های اکولوژیکی و اجتماعی ساحلی در مقیاس‌های زمانی و مکانی مختلف، محیط‌های ساحلی مجموعه‌ای از خدمات اکوسیستمی (ES) را تولید می‌کنند و به گروه‌های اجتماعی مختلف سود می‌رسانند. در این مناطق پرجمعیت، بازیگران، منافع و فعالیت‌های متعددی در کنار هم وجود دارند که منجر به تشدید تعاملات، تعارض منافع و درگیری‌ها بین ذینفعان ملی و بین المللی می‌شود. تبیین این مکانیزم های پیچیده و انطباقی نیاز به یک تئوری بومی در زمینه تکوین و توسعه شهرهای ساحلی در هر کشور دارد.

مدیریت زمین و آب در شهرهای ساحلی
منطقه ساحلی با محوریت «اقتصاد آبی» یا «اقتصاد زیستی» با محوریت دریایی، منطقه در هم تنیده ای است که در آن خشکی و دریا با هم تعامل دارند، بیش از 3 میلیارد نفر برای امرار معاش خود به تنوع زیستی دریایی و ساحلی وابسته هستند و منابع دریایی و ساحلی 5 درصد از تولید ناخالص داخلی (GDP) جهان را تشکیل می دهند. به دلیل پیچیدگی عناصر طبیعی و فرآیندهای اکولوژیکی، منطقه ساحلی به یک اکوسیستم منحصربه‌فرد تبدیل شده است که هم با اکوسیستم زمینی عمومی و هم از اکوسیستم دریایی معمولی متفاوت است. شهرهای مولد ساحلی تقریباً 70 درصد از جمعیت جهان را اشغال می کنند، در واقع، بیش از نیمی از جمعیت جهان در 60 کیلومتری دریا زندگی می کنند و سه چهارم کل شهرهای بزرگ در آنجا واقع شده اند (UNEP 2020). بیش از 63 درصد این شهرها در زمره مناطقی هستند که بیشترین تأثیر را از تغییر کاربری زمین می بینند که عمدتاً از طریق گسترش شهری و تغییرات ناشی از سایر انواع کاربری ها از جمله زمین های کشاورزی، جنگل ها و بافت های های آبی ظاهر می شود. تغییر کاربری اراضی در شهرهای ساحلی به عنوان یکی از علل عمده بسیاری از مشکلات اکولوژیکی و زیست محیطی، به ویژه مشکلات مربوط به آب در نظر گرفته می شود که معمولاً تغییرات هیدرولوژیکی را به شدت تحت تأثیر قرار می دهد و همچنین می تواند پایداری شهری را تهدید کند. شهرهای ساحلی از نظر تغییرات کاربری اراضی و پیچیدگی های اقلیمی به عنوان مناطق آسیب پذیر شناخته شده اند. در شهرهای ساحلی مدیریت زمین و آب به طور فزاینده ای به عنوان پیوند ناگسستنی شناخته می شود لذا در این زمینه، درک فرآیندهای تغییر کاربری اراضی و الگوهای فضایی آن در شهرهای ساحلی برای تصمیم‌گیری در زمینه برنامه‌ریزی و مدیریت بهینه کاربری زمین آموزنده است. این سیاست ها می توانند استراتژی های عملی برای پایداری شهرهای ساحلی، به ویژه برای شیوه های مدیریت آب در تولیدات کشاورزی ارائه دهند. شیوه‌های کشاورزی ساحلی نسبت به کشاورزی در مناطق مرتفع ، با فناوری پیشرفته کشاورزی عمودی و سیستم های آئرو، آکوآ و هیدرو پونیک سازگاری بیشتری دارند .احیای سواحل بکمک کشاورزی هوشمند، روشی ارزشمند برای افزایش منابع زمین و ارتقای رشد اقتصادی بوده است. در نتیجه، احیای ساحلی در مقیاس بزرگ اجتناب ناپذیر شده است. از منظر اکولوژیکی، احیای ساحلی اغلب یک سری فشار ناشی از بهره برداری از منابع را به اکوسیستم ساحلی وارد می کند. لذا استراتژی‌های تاب آور برای کاهش آسیب‌پذیری سیستم‌های کشاورزی ساحلی در برابر تغییرات اقلیمی توسعه و اعمال می‌شوند. بنابراین مدیریت پایدار منابع طبیعی در مناطق ساحلی برای تضمین ثبات این سیستم تولید از اهمیت بالایی برخوردار است. لذا با توجه به نقش کلیدی که کشاورزی در معیشت جوامع ساحلی ایفا می کند، بررسی پایداری کشاورزی ساحلی در مواجهه با تغییرات آب و هوایی مهم بوده و باید مسائل مربوط به پایداری کشاورزی ساحلی، تفاوت‌های بین کشاورزی ساحلی و داخلی و فشارهای اقلیمی کلیدی بر کشاورزی ساحلی و همچنین عواملی مانند ادراک، انطباق و مسائل کشاورزی دقیق و هوشمند را که به کشاورزی ساحلی تحت تغییرات آب و هوایی مرتبط است، تشخیص دهیم.

ساز و کار برنامه ریزی شهرهای ساحلی
برنامه ریزی سیستم جامع مدیریت شهرهای ساحلی باید از بالا به پایین و منطبق با راهبردهای ملی طراحی شود. این مدیریت باید هماهنگ باتوسعه منطقه ای زمین و دریا در منطقه ساحلی، کنترل توسعه و بهره برداری از زمین و دریا به صورت علمی و منطقی، و احیای محیط زیست رو به زوال در سواحل باشد. تا برنامه‌ریزی ملی پهنه های ساحلی بر اساس اهداف توسعه و الگوی برنامه‌ریزی فضایی ملی کار برنامه‌ریزی و قانون‌گذاری در مناطق ساحلی را به‌عنوان یکی از مهم‌ترین اهداف توسعه‌ی کشور به پیش ببرد.. موضوع کلیدی در توسعه تعاملی خشکی و دریا؛ راه اندازی زنجیره مدیریت، تقویت پایه قانونی و ارتقای توسعه نهادی بحری-بری، از «توسعه منزوی» به «همزیستی تکمیلی» است. برنامه ریزی مناطق ساحلی کلید ایجاد یک سیستم جامع مدیریت مناطق ساحلی است. برنامه ریزی مناطق ساحلی جامع و هماهنگ است و انواع مشکلات در مناطق ساحلی را هدف قرار می دهد. همچنین نوعی یکپارچه نمودن اجزای «برنامه ریزی استراتژیک» ، «برنامه ریزی اجرایی» با «برنامه ریزی فضایی» و «برنامه ریزی توسعه» است. عوامل حفاظت اکولوژیک، توسعه کشاورزی صنعتی، ساخت و ساز شهری و حاکمیت محیطی به طور جامع در این برنامه ریزی گنجانده شده است که نه تنها به ایجاد چارچوب کلی توسعه و حفاظت در مناطق ساحلی جهت می دهد، بلکه شامل پیشنهادهای مدیریتی خاص نیز می شود. از منظر فرآیندی، برنامه ریزی منطقه ساحلی، شامل بررسی اولیه، تجزیه و تحلیل و تحقیق در مراحل اولیه و اجرا، نظارت و بازخورد همچنین برنامه و رویه اجرایی مدیریت کل مناطق ساحلی را تدوین می کند و گام کلیدی برای حصول به مدیریت جامع منطقه ساحلی فراهم می آورد.

تدوین قوانین برای تکوین شهرهای ساحلی
قانون شهرهای ساحلی ضمانت قانونی برای استقرار یک سیستم مدیریت جامع و شرح وظایف و اختیارات دستگاه های اجرایی در پهنه های ساحلی است. کشورهای توسعه یافته اقیانوسی در سراسر جهان اهمیت زیادی برای قوانین شهرهای ساحلی قائل هستند و یک سری سیستم های حقوقی را به طور متوالی معرفی کرده اند، مانند قانون مدیریت مناطق ساحلی ایالات متحده، قانون حفاظت از ساحل انگلستان، قانون شهرهای ساحلی ژاپن، فیلیپین، قانون حفاظت و مدیریت سواحل استرالیا و قانون مدیریت مناطق ساحلی کره جنوبی، برای جمهوری خلق چین، نیز محتوای کلیدی قوانین مناطق ساحلی با سیستم مدیریت جامع، برنامه‌ریزی و سیاست‌های نظارتی چندبخشی و چند حوزه‌ای و همچنین دارای مکانیسم نهادی هماهنگی جامع تعریف شده است. چنین سیاست‌های صریح نظارتی “‌بخشی، بین‌بخشی و فرامنطقه‌ای” و سازوکارهای قانونی مداوما با منطق اقتضایی به روز می شوند. بدون «اسکورت» قانونی، برای سیستم جامع مدیریت منطقه ساحلی دشوار است که بتوان تأثیر مورد انتظار را در تداوم رویکرد توسعه مدارانه اقتصاد دریاپایه شهرهای ساحلی شاهد بود. تنها در قالب قوانین می توان یک نظام کلان و جامع سیاست گذاری و سازوکار هماهنگی از سطح بالا ایجاد کرد که شامل ایجاد قوانین و توزیع حقوق و تکالیف کلی، تعیین اهداف عمومی و اصول اساسی مدیریت جامع سواحل و سیستم ارزیابی و بررسی مستمر منطیق بر قوانین شفاف است.

* تحلیل گر و دکترای توسعه کشاورزی

اقتصادسبز آنلاین / اقتصاد سبز آنلاین / اقتصادسبز / اقتصاد سبز / صنایع غذایی / صنعت غذا / کشاورزی / پایگاه خبری صنعت غذا