مریم حق‌بیان

اقتصادسبز آنلاین: اتکا به صادرات نفتی از ویژگی‌های خاص اقتصاد ایران است و همواره نوسانات قیمت نفت سبب بی‌ثباتی درآمدهای ارزی و اقتصاد ایران می‌‌شود. همین امر سبب شده که عدم وابستگی به اقتصاد تک محصولی، تنوع بخشیدن به درآمدهای ارزی از طریق افزایش صادرات غیر‌نفتی و افزایش سهم اقتصاد ایران در تجارت بین‌الملل مورد تأکید برنامه‌های توسعه اقتصادی قرار گیرد. توجه به صادرات غیر‌نفتی و اقدامات موثر در جهت بهبود نیازمند ایجاد محیط رقابتی است و این خود حضور گسترده‌تر در بازارهای جهانی به‌ویژه سازمان تجارت جهانی را ناگریز می‌سازد. در این مقاله عوامل موثر بر صادرات غیرنفتی ایران با استفاده از الگوی خود توضیح با وقفه‌های توزیعی (ARDL) و داده‌های سالیانه برای دوره‌ زمانی 87-1352 در اقتصاد ایران مورد بررسی قرار گرفته است. نتایج نشان می‌دهد که متغیر‌های واردات کالاهای سرمایه‌ای،‌ شاخص ادغام تجاری و نرخ ارز دارای تاثیر مثبت و معناداری در بلندمدت بر صادرات غیرنفتی هستند اما نرخ تورم دارای تاثیر منفی و معناداردر بلندمدت بر صادرات غیرنفتی می‌باشد. همچنین ساختار موجود صادرات غیرنفتی نقش تعیین کننده‌ای در سرنوشت صادرات دارد.

طی سال ۱۴۰۱، ۱۲۲ میلیون تن کالا به ارزش حدود ۵۳ میلیارد و 200 میلیون دلار کالا از کشور صادر و ۳۷ میلیون تن کالا به ارزش نزدیک به ۵۹ میلیارد و ۷۰۰ میلیون دلار به کشور وارد شد. کسری تراز تجاری کشور نیز با ۲ میلیارد دلار افزایش از 4.5 میلیارد دلار به 6.5 میلیارد دلار رسید. در این گزارش آمار صادرات و واردات ایران در سال ۱۴۰۱ به تفکیک صنایع و کالاهای مهم مورد بررسی قرار گرفته است.
• که این گزارش بر اساس صادرات و واردات کالاهای غیرنفتی تهیه شده است.
مقایسه تجارت خارجی در سال ۱۴۰۰ و ۱۴۰۱
در مقاله تجارت خارجی سال ۱۴۰۰ جزئیات صادرات و واردات ایران در این سال مورد بررسی قرار گرفت. جدول زیر خلاصه واردات و صادرات کالا در سال ۱۴۰۰ و ۱۴۰۱ را نشان می‌دهد.

در ادامه نیز نمودار روند تجارت خارجی ایران در ۵ سال اخیر (سال ۱۳۹۷ الی ۱۴۰۱) نمایش داده شده است.

کسری تراز تجاری کشور در ۵ سال اخیر همواره با کاهش رو به رو بوده است. فاصله گرفتن مجدد قیمت ارز در بازار آزاد با مراجع رسمی در نیمه دوم سال ۱۴۰۱ باعث شد علاقه صادرکنندگان به کم‌اظهاری و صادرات کمتر و واردکنندگان به بیش‌اظهاری و واردات مضاعف بیشتر شود. در نتیجه این اتفاق باعث شد با وجود افت ۱۰ درصدی حجم واردات در کنار ثابت ماندن حجم صادرات، شاهد افزایش کسری تراز تجاری نسبت به سال قبل باشیم.
سیاست‌های چندنرخی‌سازی ارزی دولت که در ابتدای سال ۱۴۰۲ با تحمیل نرخ ارز 28.500 تومان به اقتصاد تحمیل شد، باعث تشدید کم‌اظهاری و صادرات کمتر صادرکنندگان و بیش‌اظهاری و واردات بیشتر واردکنندگان خواهد شد. در نتیجه پیش‌بینی می‌شود در صورت تداوم سیاست ارزی چند نرخی در سال جاری، کسری تراز تجاری کشور برای اولین بار در ۱۰ سال اخیر به بیش از ۱۰ میلیارد دلار برسد.
ایران؛ کارخانه تولید مواد خام برای جهان
میانگین هرتن کالای صادراتی در سال ۱۴۰۱ حدود ۴۳۶ دلار و میانگین هر تن کالای وارداتی حدود 1.604 دلار بوده است. این موضوع نشان‌دهنده خام‌فروشی گسترده در محصولات صادراتی و وارد کردن کالاهای پایین‌دستی و با ارزش افزوده بالا بوده است که عمدتاً در کشور تکنولوژی تولید آن وجود ندارد.
به زبان ساده‌تر و با کمی اغماض می‌توان گفت ایران ۱۲۲ میلیون تن مواد خام به جهان صادر کرده است و کشورهای دیگر پس از تبدیل این مواد به مواد با ارزش‌تر، ۳۰ درصد آن را به ایران برگردانده و مابقی را به‌عنوان ارزش افزوده نزد خود نگه داشته‌اند.

واردات و صادرات در صنایع مختلف
۸۰ درصد صادرات کشور در سال ۱۴۰۱ مربوط به دو صنعت شیمیایی و فرآورده‌های نفتی و معادن و فلزات بوده است. همچنین ۷۰ درصد واردات نیز مربوط به دو صنعت غذایی و کشاورزی و ماشین‌آلات و تجهیزات بوده است. در جدول زیر ارزش واردات و صادرات سال ۱۴۰۱ به تفکیک صنعت نمایش داده شده است.

نکته جالب توجه در جدول فوق این است که بیش از ۸۰ درصد صادرات کشور از ذخایر نفتی و معدنی کشور و محصولات وابسته به آن صورت می‌گیرد و از سوی دیگر ۷۰ درصد واردات مربوط به ماشین‌آلات و تجهیزات (که در‌صورت قطع آن صنعت کشور فلج خواهد شد) و غذایی و کشاورزی (که عمده صنایع غذایی کشور به‌طور مستقیم و غیرمستقیم به این واردات وابسته هستند) است.

آمار صادرات ایران در سال ۱۴۰۱
۳۰ کالای صادراتی اصلی کشور که همگی از صنایع شیمیایی و فلزی بوده‌اند، حدود دو سوم صادرات کشور را تشکیل می‌دهند. در جدول زیر ۱۲ کالا که حدود ۵۰ درصد صادرات کشور را تشکیل می‌دهند، به همراه وزن و مبلغ هر یک نمایش داده است.

مقاصد صادراتی
در بررسی آمار واردات و صادرات ایران در سال ۱۴۰۱، ۷۰ درصد صادرات کشور به کشورهای چین، عراق، ترکیه و امارات بوده است.

۵۰ درصد از صادرات فوق، از مناطق اقتصادی ویژه پارس، رجایی، مرزهای بازگان و خسروی بوده است.

آمار واردات ایران در سال ۱۴۰۱
۳۰ کالای وارداتی اصلی کشور عمدتا از صنایع غذایی، وسایل نقلیه و تجهیزات الکترونیکی بوده‌اند، حدود ۴۰ درصد واردات کشور را شامل می‌شوند. ۱۴ کالای جدول زیر نیز حدود ۳۵ درصد واردات کشور را تشکیل می‌دهند.

۷۵ درصد واردات کشور در سال ۱۴۰۱ از ۵ کشور امارات، چین، ترکیه، هند و آلمان بوده است.

۷۰ درصد واردات کشور از مناطق ویژه اقتصادی شهید رجایی، بندر امام خمینی و بوشهر، فرودگاه امام خمینی و گمرک تهران بوده است.

جمع‌بندی بررسی واردات و صادرات ایران در سال ۱۴۰۱
رشد پیوسته کسری تراز تجاری در ۵ سال اخیر و پیش‌بینی افزایش تندتر آن در سال جاری در صورت برقراری سیاست ارزی چند نرخی و عدم محدودسازی واردات، می‌تواند کسری تراز تجاری را به ۱۰ میلیارد دلار رسانده و بحران ارزی را تشدید کند.
وابستگی شدید صادرات به خام فروشی و واردات به کالاهای با تکنولوژی بالا همچنان ادامه دارد به طوری که متوسط ارزش هر تن کالای وارداتی نزدیک به ۴ برابر کالاهای صادراتی بوده است. عدم توسعه صنایع پایین‌دستی که عمدتاً به دلیل وجود تحریم‌ها و عدم توسعه صنایع تکنولوژی‌محور در کشور بوده است، موجب تشدید این بحران شده است.
۸۰ درصد صادرات غیرنفتی کشور همچنان مربوط به صنایع وابسته به نفت و معدن و ۷۰ درصد واردات نیز مربوط به مواد غذایی و تجهیزات بوده است. وابستگی شدید تغذیه مردم و حیات صنعت به واردات و وابستگی شدید صادرات به ذخایر ملی از جمله موارد قابل توجه در سال‌های اخیر بوده است.
چین، عراق و امارات؛ سه مقصد اول صادرات کالاهای ایرانی
بر اساس آمار منتشر شده از سوی معاونت بررسی‌های اقتصادی اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی تهران در پنج ماهه امسال 55.9 میلیون تن کالا به ارزش 19.3 میلیارد دلار (بدون در نظر گرفتن نفت خام) از کشور صادر شده که نسبت به مدت مشابه سال قبل به لحاظ وزنی و ارزشی به ترتیب 26.6 افزایش و 8.5 درصد کاهش داشته است.
همچنین در این مدت ۱۴.۴ میلیون تن به ارزش 24.2 میلیارد دلار کالا به کشور وارد شده که به لحاظ وزنی و ارزشی 2.2 و 7.5 درصد نسبت به پنج ماهه سال قبل افزایش یافته است.
این ارقام نشان می‌دهد در پنج ماهه امسال، متوسط قیمت هر تن کالای صادراتی از کشور حدود 345.3 دلار بوده است. این در حالی است که ارزش هر تن کالای وارداتی به کشور به طور متوسط 1680.6، یعنی حدود 4.8 برابر ارزش هر تن کالای صادراتی بوده است.

مهم‌ترین مقاصد صادرات کالاهای ایرانی
همچنین بر اساس این آمار مهم‌ترین مقاصد صادرات کالاهای ایرانی در پنج ماهه امسال چین با خرید 5.6 میلیارد دلار، عراق با 3.5، امارات با 2.3، ترکیه با 2.2 میلیارد دلار و هند با خرید ۸۰۰ میلیون دلار کالا از کشور بوده است.
عمده واردات کشور نیز از امارات، چین، ترکیه، آلمان و هند بوده که واردات از این کشورها به ترتیب معادل 7.2 میلیارد دلار، 7.1 میلیارد دلار، 2.5 میلیارد دلار، ۹۰۰ و ۸۰۰ میلیون دلار بوده است.
حجم و ارزش صادرات و واردات در مردادماه
بر این اساس در مردادماه نسبت به تیر امسال، حجم و ارزش صادرات به ترتیب 1.1 و 0.23 درصد و حجم و ارزش واردات 20.8 و 15.8 درصد کاهش داشته است.
فقط در مرداد ماه امسال، کل تجارت کشور معادل 12.7 میلیون تن به ارزش 8.1 میلیارد دلار بوده است. از این میزان، حجم صادرات (بدون نفت خام) 10.1 میلیون تن به ارزش 3.4 میلیارد دلار و حجم واردات 2.6 میلیون تن به ارزش 4.6 میلیارد دلار بوده است.

وضعیت صادرات نفت ایران در بیش از یک دهه اخیر
صادرات نفت ایران طی یک دهه اخیر تحت تاثیر تحریم‌های آمریکایی، توافق هسته‌ای و همه‌گیری کرونا دچار افت و خیزهای زیادی شده، اما در سال جاری نشانه‌‌هایی از افزایش این میزان به چشم می‌خورد.
صادرات نفت به‌عنوان مهمترین قلم درآمد ایران همواره نقش موثری در پویایی اقتصادی این کشور دارد که این موضوع به‌دلیل تحریم‌های آمریکا در بیش از 10 سال گذشته همچنان دچار نوسان بوده است.

صادرات نفت ایران پیش از آغاز تحریم‌ها
قبل از اعمال تحریم‌های نفتی آمریکا علیه ایران در سال 2012 میزان صادرات نفت ایران در یک سال قبل از آن به طور متوسط روزانه به 2 میلیون 537 هزار و 250 بشکه می‌رسید. اما با اعلام تحریم‌ها در 31 مارس 2012 این میزان تا به 2 میلیون و 102 هزار بشکه در روز کاهش یافت.
این روند نزولی در سال 2013 و 2014 نیز ادامه داشت و صادرات ایران به ترتیب به یک میلیون و 215 هزار و 410 بشکه و یک میلیون و 109 هزار و 175 بشکه کاهش یافت.

برجام؛ بهبودی کوتاه مدت صادرات نفت ایران
در 14 جولای 2015 ایران با کشور‌های 5+1 (آمریکا، فرانسه، انگلیس، چین، روسیه 5 عضو دائمی شورای امنیت ملل متحد به علاوه آلمان به همراه اتحادیه اروپا) در مورد برنامه جامع اقدام مشترک که بیشتر به عنوان توافق هسته‌ای شناخته می‌شود به توافق رسید. این موضوع هم ظاهراً اثر مثبتی در صادرت نفت ایران داشته است. در سال 2015 میزان صادرات نفت ایران در سطح یک میلیون و 81 هزار و 145 بشکه قرار گرفت اما این میزان به‌تدریج افزایش یافت و در سال 2016 به طور متوسط روزانه به 1 میلیون و 921 هزار و 730 بشکه صعود کرد.

خروج ترامپ از برجام
در سال 2017 صادرات نفت ایران مجدد به بالای 2.1 میلیون بشکه رسید، اما با خروج آمریکا از برجام با امضای دونالد ترامپ، رئیس جمهور وقت این کشور و بازگشت تحریم‌ها در می 2018 افت محسوسی در صادرات نفت ایران رقم خورد. صادرات نفت ایران در سال 2018 روزانه به 1 میلیون و 849 هزار و 612 بشکه رسید. این میزان در سال 2019 نزدیک به 3 برابر کاهش یافته و روزانه به 651 هزار و 131 بشکه رسید.
این روند در سال 2020 با تاثیر همه‌گیری کرونا به پایین ترین سطح خود رسید و در سطح 404 هزار و 489 بشکه در روز ایستاد. در سال 2021 این میزان به 762 هزار و 779 بشکه در روز و در سال 2022 نیز به 900 هزار و 632 بشکه افزایش یافت که در این زمینه کاهش محدودیت‌های کرونایی و همچنین افزایش نیاز جهانی به انرژی نقش مهمی دارد.

بازگشت صادرات نفت خام ایران به سطح 2.2 میلیون بشکه در 2023
به گزارش رسانه‌های ایران و بین‌المللی تولیدات نفت ایران در نیمه سال 2023 به 3.2 میلیون بشکه رسیده است. از سوی دیگر، صادرات این سوخت در 20 روز نخست ماه اوت جاری هم در سطح 2.2 میلیون بشکه در روز رسیده که بر اساس اعلام برخی از مقامات ایرانی، تهران قصد دارد هم میزان تولید روزانه و هم صادرات خود را افزایش دهد.

مقاصد اصلی صادرات نفت ایران
در دوره قبل از بازگشت تحریم‌ها ترکیه، ژاپن، کره جنوبی، چین و برخی کشورهای آمریکایی از مشتریان اصلی نفت ایران بودند، که با بازگشت تحریم‌های آمریکا این وضعیت تغییر پیدا کرد. بر اساس اعلام تحلیلگران جی پی مورگن از زمان خروج آمریکا از برجام، ایران صرفا به چین، سوریه و ونزوئلا نفت صادر کرده است. در این زمینه، چین به عنوان بزرگترین مشتری نفت ایران چیزی در حدود 85 الی 95 درصد از نفت صادراتی این کشور را خریداری می‌کند. ایران در ماه اوت جاری، تاکنون 1.5 میلیون بشکه در روز نفت خام به چین صادر کرده که این میزان بالاترین حد پس از سال 2013 است.
سوریه و ونزوئلا هم با حجم روزانه 50 الی 70 هزار بشکه‌ای، دیگر مشتریان نفت ایران هستند.
جنگ اوکراین ارزش صادرات ایران را به بالاترین حد از ۱۳۹۰ رساند
بخش زیادی از نفت ایران در «بازار خاکستری» به فروش می‌رود
ارزش کالاهای صادراتی ایران در سال ۱۴۰۱ به بیش از ۹۶ میلیارد و ۶۰۰ میلیون دلار رسید که بالاترین رقم در بیش از یک دهه گذشته است.
طبق گزارش «گزیده آمارهای اقتصادی» بانک مرکزی ایران، این کشور پارسال ۵۵ میلیارد و ۴۱۰ میلیون دلار نفت و فرآورده‌های نفتی، و ۴۲ میلیارد و ۲۴۶ میلیون دلار کالاهای غیر نفتی صادر کرده است.
گمان می‌رود دلیل اصلی این افزایش درآمد، نه رشد حجم صادرات، بلکه بالا رفتن قیمت جهانی اقلام صادراتی ایران باشد. از زمان آغاز جنگ اوکراین، قیمت حامل‌های انرژی، محصولات پتروشیمی، مواد معدنی از جمله فلزات، و نیز مواد غذایی افزایش قابل توجهی داشته است؛ اقلامی که بخش اعظم صادرات ایران را تشکیل می‌دهند.
بالاترین رقم صادرات ایران مربوط به سال ۱۳۹۰ است که به لطف درآمد ۱۱۸ میلیارد دلاری صادرات نفتی، ایران در مجموع بیش از ۱۴۵ میلیارد دلار درآمد خارجی داشت. ارقام منتشرشده لزوماً با ارز در دسترس دولت یکی نیست. چرا که این آمار، ارزش «بندرگاه» (فوب) کالاهای صادرشده است و همیشه به معنی بهایی که مشتریان پرداخته‌اند، نیست.
از 5 سال پیش که آمریکا از توافق برجام خارج شد و تحریم‌های گسترده‌ای را علیه ایران وضع کرد، حجم صادرات نفتی ایران کاهش شدیدی یافت و بخش قابل توجهی از نفت صادراتی ایران با تخفیف در «بازار خاکستری» فروخته می‌شود.
در کنار این، تحریم‌های بین‌المللی و حضور ایران در «لیست سیاه» اف‌ای‌تی‌اف، دسترسی این کشور به سیستم بانکی بین‌المللی و درآمدهای خارجی‌اش را محدود کرده است.
طبق گزارش بانک مرکزی، پارسال ۷۵ میلیارد و ۱۸۲ میلیارد دلار کالا هم وارد ایران شده که بالاترین رقم از سال ۱۳۹۶ است.
این افزایش قیمت جهانی اقلام صادراتی ایران احتمالاً یکی از عوامل مهم افزایش نرخ رشد اقتصادی به 4.8 درصد در سال ۱۴۰۱ است.
با وجود این، تورم بالا و رشد سرسام‌آور قیمت کالاها و خدمات مصرفی زندگی را برای بسیاری از خانوارها دشوار کرده است.
آمارهای رسمی نشان می‌دهد در کمتر از دو سالی که از آغاز ریاست‌جمهوری ابراهیم رئیسی گذشته، قیمت اقلام مصرفی به‌طور متوسط 97.8 درصد افزایش پیدا کرده است.

اقتصادسبز آنلاین / اقتصاد سبز آنلاین / اقتصادسبز / اقتصاد سبز / صنایع غذایی / صنعت غذا / کشاورزی / پایگاه خبری صنعت غذا