حسین شیرزاد *

بخش کشاورزی در خاورمیانه با چالش‌های انباشت افزایش بدهی، نیاز به اقتصادی‌تر کردن کشاورزی، متناسب با تغییر آب و هوایی و تقاضای رو به رشد برای تولید مواد غذایی و پایداری مواجه است. برای پرداختن به این چالش‌ها، شیوه‌های تامین مالی کشاورزی در سرتاسر جهان شاهد رنسانسی جدید هستند، زیرا باید با مسئله جمعیت رو به رشد، کمبود منابع طبیعی پایه،افت سطح آب زیرزمینی، کیفیت پایین خاک و افزایش استفاده از فناوری دیجیتال در کشاورزی روبرو شوند. دولت‌ها قرار است زیرساخت عمومی دیجیتال را برای ارائه «راه‌حل‌های کشاورز محور» راه اندازی کنند. این زیرساخت‌های استارتاپی همچنین با هدف سلامت محصول، برنامه ریزی کشت محصول و حمایت از رشد کشاورزی در کشورها راه اندازی شوند. تمامی موارد فوق به ابتکارات مالی نیاز دارد. تعهد دولت‌ها به راه اندازی زیرساخت‌های عمومی دیجیتال برای کشاورزی به استارتاپ‌های کشاورزی کمک می‌کند تا با کشاورزان بیشتری ارتباط برقرار کنند و به نوبه خود آنها را قادر می سازد تا کاربران برای خرید محصولات تازه مزرعه فیمت مناسبتری برای محصولات مصرفی خود پیدا کنند. بنابراین ضروری است تا زیرساخت‌های عمومی دیجیتال برای استارتاپ‌های کشاورزی به عنوان یک پلت فرم منبع باز، استاندارد و قابل همکاری برای منافع عمومی ساخته شود. این امر راه حل‌های فراگیر و کشاورز محور را از طریق خدمات اطلاعاتی مرتبط برای برنامه ریزی و سلامت محصول امکان پذیر می‌کند. دسترسی بهتر به منابعمالی به موازات نهاده‌های مزرعه، اعتبار و بیمه؛ کمک به تخمین محصول و هوشمندی بازار از رشد صنعت فناوری کشاورزی و استارت‌آپ‌های فعال در این فضا حمایت می‌کند. دولت‌ها از طریق تأمین مالی و فرصت‌های شبکه‌سازی، فضاهای کار مشترک، شتاب‌دهنده‌ها و حمایت از اکوسیستم کارآفرینی به‌طور کلی از آنها حمایت و فرهنگ کارآفرینی پر رونق در کشورها را تضمین می‌کند. در واقع، علاوه بر برنامه‌های شتاب‌دهنده فناوری قوی، پتانسیل سرمایه‌گذاری خطرپذیر بیشتری را ارائه می‌دهد. بکمک صندوق‌های مالی شتاب دهنده؛ استارت‌آپ‌ها در سراسر منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا تا دسامبر سال 2022 حدود 125 میلیون دلار سرمایه جذب کردند و شرکت‌های مصری پیشتازتر از نیرو‌های منطقه‌ای مانند امارات و عربستان سعودی بودند. استارت‌آپ‌های فناوری در بازارهای نوظهور افزایش سرمایه دریافت می‌کنند مثلا پلتفرم سرمایه گذاری خطرپذیر 225 میلیون دلاری IFC باعث تقویت اقتصاد دیجیتال در آفریقا، خاورمیانه، آسیای مرکزی و هند و پاکستان شده است. امروزه رویکرد اکوسیستمی به تامین مالی زنجیره ارزش کشاورزی( AVCF )می‌تواند مسیری دقیق و شفاف برای اعتبار روستایی در کشورهای در حال توسعه ارائه دهد. جریان اعتباری نه تنها برای کشاورزان، بلکه برای همه بازیگران زنجیره ارزش در مناطق روستایی کلیدی است. همه بازیگران زنجیره ارزش می توانند از سرمایه اجتماعی و تجاری برای ایجاد سوابق تراکنش و کاهش هزینه‌های معاملات استفاده کنند. طبق بررسی‌های اقتصادی 2022-23، امروزه بیش از 12000 استارت آپ کشاورزی در خاورمیانه وجود دارد که در حال حاضر به کشاورزان کمک می کنند تا شیوه‌های کشاورزی خود را بهبود بخشند. شیوه‌های کشاورزی هوشمند معرفی‌شده توسط استارت‌آپ‌ها به تنوع محصول کمک کرده است و وابستگی کشاورزان به مصرف زیاد آب کاهش می‌دهد. از نظر این استارتاپ‌ها؛ کشاورزی هوشمند به آرامی با کشاورزانی که از منابع انرژی پاک مانند خورشیدی برای آبیاری استفاده می کنند، پذیرفته می شود. کشاورزان برای انتقال برق تولید شده از طریق انرژی خورشیدی به شبکه‌های محلی تشویق شده اند و مدل‌های پیش بینی عملکرد محصول با استفاده از هوش مصنوعی و هواپیماهای بدون سرنشین برای نظارت بر سلامت خاک و محصول آغاز شده است. هدف این استارت آپ‌ها، نوسازی و بهبود بخش کشاورزی سنتی در کشورهای خاورمیانه است. استارت آپ‌های کشاورزی برای بهبود زنجیره تامین و لجستیک بخش کشاورزی هم کار می کنند.آنها از فناوری برای ساده کردن توزیع محصولات کشاورزی و کاهش تعداد واسطه‌های درگیر در زنجیره تامین استفاده می کنند. منابع جدید مالی بکمک صندوق‌ها کمک می کند تا اطمینان حاصل شود که کشاورزان قیمت عادلانه ای برای محصولات خود دریافت می کنند و ضررهای پس از برداشت را که در بخش کشاورزی سنتی رایج است، کاهش می دهد. از سویی اکثر کشاورزان خاورمیانه ای باید با مسائلی مانند زیرساخت‌های ناکافی، بهره وری پایین و دسترسی محدود به فناوری و منابع مالی دست و پنجه نرم کنند. استارت‌آپ‌های کشاورزی موجود از فناوری‌های نوآورانه مانند سیستم‌های آبیاری هوشمند، خدمات مشاوره‌ای مبتنی بر آب‌وهوا و کشاورزی دقیق برای بهینه‌سازی عملکرد محصول و به حداقل رساندن هدررفت استفاده می‌کنند. این استارت‌آپ‌ها همچنین به کشاورزان کمک می‌کنند تا در مورد مدیریت آفات، کاربرد کود و انتخاب بذر تصمیم‌های آگاهانه تری بگیرند. هدف استارت‌آپ‌ها فراهم کردن دسترسی مطمئن کشاورزان به خدمات و محصولات مالی مانند تامین مالی خرد و بیمه محصولات کشاورزی است. تامین مالی خرد شتاب دهنده‌ها و بیمه محصولات به کشاورزان این امکان را می دهد که خطر شکست محصول را به دلیل عوامل متعدد کاهش دهند و حتی در عملیات خود سرمایه گذاری بیشتری کنند. استارت آپ‌های تخصصی مالی مانند صندوق‌های شتاب دهنده نیز در کنار کشاورزان برای ساده سازی توزیع محصولات خود و کاهش تعداد واسطه‌ها کار خواهند کرد. براین اساس انتظار می‌رود در راستای دانش بنیان نمودن اقتصاد کشاورزی ایران، صندوق شتاب‌دهنده کشاورزی برای استارت‌آپ‌های کشاورزی در ایران نیز تاسیس و بکار گرفته شود، زیرا با تقویت منابع مالی مورد نیاز؛ آنها را در تغییر شیوه‌های کشاورزی و افزایش بهره‌وری و سودآوری ایمن می‌کند. در پاکستان، هند و کشورهای حوزه قفقاز صندوق شتاب دهنده، بخش کشاورزی را به سمت نوآوری و بهینه سازی منابع سوق داده است. این صندوق‌ها برای تشویق استعدادهای جوانان و با هدف تغییر شیوه‌های این بخش، برای افزایش نوآوری‌ها و ابتکارات دانش محور ایجاد می شود. این صندوق‌ها برای افزایش تعداد استارتاپ‌های کشاورزی در مناطق روستایی راه اندازی میشود. هدف اصلی صندوق ارائه راه حل‌های نوآورانه و مقرون به صرفه است و تنها بر روی کشاورزان و چالش‌های پیش روی آنها تمرکز خواهد کرد. لذا کارآفرینان جوان بیشتری تشویق خواهند شد تا با استفاده از این سرمایه‌ها استارتاپ‌های کشاورزی را راه اندازی کنند. البته استارت‌آپ‌هایی که بر راه‌حل‌های مقرون‌به‌صرفه تمرکز می‌کنند در اولویت قرار خواهند گرفت. همچنین، استارت آپ‌های فناوری که هدفشان افزایش تولیدات کشاورزی است، در اولویت قرار خواهند گرفت . تزریق بودجه به صندوق مذکور مشوق یک چشم انداز آینده نگر برای کشاورزی است وتمرکز بر سرمایه‌های شتاب‌دهنده برای استارت‌آپ‌های کشاورزی، تخصیص بیشتر اعتبارات کشاورزی، همراه با جوان‌سازی دیجیتالی و نظارت عملکردی بر اعتبارات اولیه صندوق شتاب دهده کشاورزی، تأثیر طولانی‌مدتی بر این بخش خواهد گذارد. ایجاد یک صندوق تسریع‌کننده کشاورزی برای استارت‌آپ‌های کشاورزی، دلگرم‌کننده نیز است و این امر سرعت نوآوری را در بخشی که بزرگترین بخش در امنیت غذایی است، در زمینه ظرفیت سازی، ذخیره‌سازی غیرمتمرکز گسترده برای کمک به کشاورزان در انبارش و لجستیک محصول، کاهش تلفات ، افزایش درآمد و ایجاد اشتغال تسریع خواهد کرد. صندوق شتاب دهنده کشاورزی پیشنهادی در ایران می‌تواند محیطی حمایتی را فراهم کند که بتوانیم با فراهم کردن (منابع سرمایه ای و غیر سرمایه ای)، به رشد سریع‌تر استارت‌آپ‌های کشاورزی کمک کنیم و به کشف فرصت‌های جدید برای موفقیت آنها بیافزاییم و متقابلا کشاورزی کشور هم به فناوری عصر جدید توسعه یافته توسط استارت آپ‌های کشاورزی دسترسی پیدا کند. امروزه 15 کشور خاورمیانه ای، صندوق شتاب دهنده کشاورزی برای راه حل‌های فراگیر و کشاورز محور را از طریق خدمات اطلاعاتی مرتبط برای برنامه ریزی و سلامت محصول، دسترسی بهبود یافته به نهاده‌های مزرعه، اعتبار و بیمه، کمک به تخمین محصول، هوشمندی بازار و حمایت از رشد صنعت فناوری کشاورزی و استارت‌آپ‌ها امکان پذیر ساخته و با یکدیگر اتحادهای استراتژیک دارند. اما اکوسیستم استارتاپی کشاورزی ایران غایب بزرگ است. در آینده نزدیک، صندوق‌های شتابدهنده کشاورزی، مطمئناً تعداد بیشتری از استارت‌آپ‌ها را تشویق می‌کند تا راه‌حل‌های منحصربه‌فرد خود را افزایش دهند و نوآوری سریع در این بخش را دنبال کنند. استارت‌آپ‌ها شبکه‌های دیجیتال و برنامه‌های موبایل مبتنی بر داده را برای ارتباط با تولیدکنندگان کشاورزی در مقیاس کوچک در سراسر جهان را در مقیاس جهانی، به کار گرفته‌اند. اکثر استارت‌آپ‌های کشاورزی خاورمیانه ای که در سال 2022 بودجه دریافت کردند، در زمینه هوش مصنوعی، دیجیتالی‌سازی و اینترنت اشیا تخصص دارند. تعدادی از شرکت‌های فناوری کشاورزی از این پیشرفت‌های دیجیتالی برای بهبود زنجیره‌های تامین استفاده می‌کنند و کشاورزان را هم به منابع ضروری و هم به مصرف‌کنندگان نهایی متصل می‌کنند. در نظامات کشاورزی آفریقا، خاورمیانه، آسیای مرکزی، هند و پاکستان، پتانسیل اقتصاد دیجیتال بسیار زیاد است. برای مثال، در آفریقا، اقتصاد دیجیتال این پتانسیل را دارد که تا سال 2050 712 میلیارد دلار به تولید ناخالص داخلی (GDP) این قاره کمک کند. در پاکستان، تحول دیجیتال می تواند تا سال 2030 تا 59.7 میلیارد دلار ارزش اقتصادی سالانه را معادل حدوداً 19 درصد از تولید ناخالص داخلی کشور بازتولید کند، در خاورمیانه و شمال آفریقا، فناوری می تواند تولید ناخالص داخلی را تا 40 درصد یا 1.6 تریلیون دلار افزایش دهد و در 30 سال آینده 1.5 میلیون شغل تولیدی ایجاد کند. کشاورزی در سال 2023 به سمت آینده دیجیتالی خود ادامه داد، و تکنیک‌های جدیدی در حال توسعه برای رشد مواد غذایی و فناوری که 570 میلیون کشاورز و 8 میلیارد مصرف کننده جهان را به یکدیگر پیوند می دهددر حال تولد هستند. کارآفرینی در مرکز رشد پایدار برای بسیاری از کشورهای منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا قرار دارد. انکوباتورها و شتاب دهنده‌ها سفر کارآفرینی را تسریع می کنند. بنابراین، حمایت دولت و مشارکت و حضور انکوباتورها، شتاب دهنده‌ها و سازمان‌های حمایت از کارآفرینی در اکوسیستم مالی کشاورزی ضرورت دارد. محموعه انکوباتورها و شتاب دهنده‌های کشاورزی موجود در کشور، برای جریان نقدینگی ایمن، آموزش مستمر، فضاهای اداری، کارگاه‌های صنعتی، به کمک‌های فنی و مالی نیاز مبرم دارند. صندوق‌های سرمایه گذاری شتاب دهنده بازیگران مهمی برای تامین مالی به عنوان دغدغه اصلی استارت آپ‌های کشاورزی هستند. بنابراین دولت یا جلب مشارکت بخش خصوصی باید از ظرفیت با ارزش صندوق‌های شتاب دهنده در فضای فعلی کشور حمایت نماید. امروزه، بسیاری از شرکت‌های بزرگ در حال غواصی در اکوسیستم استارت‌آپی کشاورزی هستند، …و در نقشه صندوق‌های معتبر اکوسیستم شتاب دهنده‌های کشاورزی در خاورمیانه؛ غایب بزرگ ایران است.
* تحلیل‌گر و دکترای توسعه کشاورزی