دکتر حسین شیرزاد *

با رشد سرمایه‌داری و کالایی‌سازی کشاورزی یا نئولیبرالیزه شدن طبیعت سرزمینی، اینک نوبت به روایت گسترده اقتصاد آب محور یا آب پایه در قلمرو سازی فضای «اقیانوسی-دریایی» رسیده است و از ابتدای قرن بیست و یکم، مفهوم «اقتصاد آبی» با «ایجاد فضاهای قابل اداره بحری» به طور فزاینده‌ای محبوب شده است. «اقتصاد آبی اقیانوس‌ها را به‌عنوان «فضاهای توسعه» مفهوم‌سازی می‌کند. اقتصاد آبی گفتمان توسعه را بکمک شهرهای مولد ساحلی گسترش داده است تا دریا را نیز در بر گیرد. فن‌آوری مهم نئولیبرالیسم، مالی‌سازی اقتصاد آب پایه است، یعنی تمایل بازارهای مالی به تسلط و برای سازمان‌های مالی برای دیکته کردن شرایط به سازمان‌های درگیر در تولیدات اقیانوسی و نقش فزاینده تراکنش‌های مالی در فرایندهای اقتصاد آب محور یا تسلط جهانی بر صنایع تولیدی و خدماتی اقتصاد دریایی توسط بخش مالی؛ این قضایا تحت عناوین مدل کسب و کار اقتصاد آبی توسط “گونتر پائولی” در کتاب اقتصاد آبی گزارشی به باشگاه رم در سال 2009،ارائه شده است. او اقتصاد آبی را به عنوان یک مدل تجاری پایدار با زندگی در هماهنگی با طبیعت تعریف کرد. بانک جهانی «اقتصاد آبی» را به‌عنوان « استفاده پایدار از منابع اقیانوس برای رشد اقتصادی، بهبود معیشت و مشاغل و در عین حال حفظ سلامت اکوسیستم اقیانوس» تعریف می‌کند. چهاردهمین هدف” SDG” توسعه اقتصاد آبی نیز با چهاردهمین هدف توسعه پایدار مرتبط است وهدف آن حفاظت از « زندگی زیر آب » است که شامل حفاظت و استفاده پایدار از اقیانوس‌ها، دریاها و منابع دریایی برای توسعه است. تقریباً 45 درصد از جمعیت جهان در یک مایلی اقیانوس زندگی می کنند، اما همه انسان ها به آن وابسته هستند امروزه بیش از 200 میلیون شهروند در شهرهای ساحلی یا در یکی از جزایر متعدد اروپا زندگی می کنند و در اروپا اقتصاد آبی نوعی سبک زندگی است که با اقیانوس همزیستی می کند، با حرکت سرمایه در دریا از منابع دریایی استفاده می کند و رابطه پایدار با اقیانوس را حفظ می کند. بیش از 40 درصد از جمعیت جهان در نزدیکی مناطق ساحلی زندگی می کنند، بیش از 3 میلیارد نفر از اقیانوس ها برای امرار معاش خود استفاده می کنند و 80 درصد تجارت جهانی با استفاده از دریاها انجام می شود. اقیانوس ها، دریاها و مناطق ساحلی به امنیت غذایی و ریشه کنی فقر کمک می کنند. جامعه بین المللی معتقد است که اقتصاد آبی، سه محور اقتصادی: ” مقابله با بحران جهانی آب؛ اقتصاد توسعه نوآورانه انرژی و توسعه اقتصاد دریا محور” را پوشش می دهد. به عنوان نمونه، کشتیرانی و گردشگری، آبزی پروری دریایی (رویکردی نوظهور برای پرورش ماهی)، انرژی امواج جزر و مدی، استخراج از بستر دریا و بیوتکنولوژی آبی، پرورش صدف‌ها، باکتری‌ها و جلبک‌ها و انرژی باد فراساحلی مزارع بادی روز به روز در سراسر جهان محبوبیت بیشتری پیدا کرده و بر اساس گزارش” Outshore Wind Outlook 2019″ توسط آژانس بین‌المللی انرژی (IEA)، نیروی بادی فراساحلی پتانسیل تولید بیش از 18 برابر تقاضای جهانی برق را دارد. با توجه به تنوع زیستی دریایی بالا و تنوع ژنتیکی که نشان دهنده آن است، پتانسیل گسترش در بخش های بیوتکنولوژی دریایی، داروسازی، مزارع دریایی در قفس یا آبزی پروری دریایی در خشکی، مزارع پرورش میگو، پتانسیل ذخایر ماهی دریایی ، تولیدات نفتی-گازی و شیمیایی بالا است. ارزش اقتصاد اقیانوسی در سراسر جهان حدود 1.5 تریلیون دلار در سال است که آن را به هفتمین اقتصاد بزرگ جهان تبدیل می کند. قرار است تا سال 2030 دو برابر شود و به 3 تریلیون دلار برسد. ارزش کل دارایی های اقیانوسی (سرمایه طبیعی) 24 تریلیون دلار برآورد شده است.
اتحادیه اروپا مفهوم “رشد آبی” را در سال 2012 مطرح کرد. مفهوم” رشد آب محور” به عنوان «افزایش توان اقتصادی و اشتغال هوشمند، پایدار و انحصاری ناشی از اقیانوس، دریا و منطقه ساحلی» تعریف می‌شود. پس از آن، بسیاری از کشورها از «اقتصاد آبی» به عنوان ابزاری برای رشد اقتصادی و ایجاد اشتغال استفاده می‌کنند. فعالیت های صنعتی دریایی با تمرکز بر احیای اقتصاد های ملی، شامل بانکرینگ، ساخت و ساز، حمل و نقل، توسعه منابع معدنی، کشتی سازی، خطوط انشعاب ارتباطی، شرکت های دارویی، استقرار تجهیزات، انرژی پایدار از امواج، جریان های مالی -پولی، گردشگری اوقات فراغت ساحلی و شیلات و آبزی پروری است. علاوه بر فعالیت‌های سنتی توسعه دریایی، بخش‌های اطلاعات و علوم دریایی نقش فزاینده‌تری در تقویت توسعه اقتصاد آبی ایفا می‌کنند. ماهیت اقتصاد آبی ترویج توسعه صنعت دریایی است که از نظر اکولوژیکی، اقتصادی و اجتماعی از اکوسیستم دریایی سود می برد و اطمینان حاصل می کند که مدل مدیریت مبتنی بر اکوسیستم باید هسته اصلی فرآیند تصمیم گیری توسعه صنعتی و اجتماعی باشد. «اقتصاد آبی» یک مدل توسعه اقتصادی پایدار دریایی است. و به عنوان یک مفهوم اقتصادی کلان، همه جنبه های حکمرانی ملی و جهانی، توسعه اقتصادی، حفاظت از محیط زیست و پایداری و ارتباطات بین المللی را در بر می گیرد. مفاهیم سوژه در اقتصاد آبی (BE)، اقتصاد دریایی (MAE)، اقتصاد اقیانوسی (OE)، اقتصاد دریایی (ME) و رشد آبی (BG)ادغام توسعه پایدار و رشد سبز است. این یک برنامه ریزی کلی و توسعه هماهنگ بین اکوسیستم دریایی و سیستم اقتصادی اقیانوس و منطقه ساحلی را برجسته می کند. در سال 2014، طرح نوآوری اقتصاد آبی راه اندازی شد و تصریح کرد که این طرح از سه جنبه اجرا می شود: (1) توسعه بخش هایی که پتانسیل بالایی برای مشاغل ساحلی و رشد پایدار دارند، (II) مؤلفه های ضروری برای ارائه دانش، تضامین حقوقی و امنیت در اقتصاد آبی و (III) استراتژی های حوزه دریا برای اطمینان از اقدامات متناسب و تقویت همکاری فنی -تجار بین کشورها؛ در سال 2017، اتحادیه اروپا گزارشی درباره استراتژی رشد آبی به سمت رشد پایدار و مشاغل در اقتصاد آبی شهرهای ساحلی منتشر کرد، این گزارش به بررسی آنچه آموخته شده است و آنچه از تجربیات سال 2012 به دست آمده است، آنچه در حال انجام است و آنچه هنوز وجود ندارد می پردازد. پنج جنبه در این گزارش توضیح داده شده است: (I) فشار برای رشد در پنج حوزه متمرکز، از جمله انرژی آبی، آبزی پروری، گردشگری ساحلی و دریایی، بیوتکنولوژی آبی، منابع معدنی بستر دریا، (II) مزایای داده های دریایی، برنامه ریزی فضایی و نظارت دریایی برای تسهیل رشد در اقتصاد آبی سواحل، (III) ترویج رویکرد مشارکت در شهرهای ساحلی مولد، (IV) افزایش سرمایه‌گذاری و (V) ایجاد استراتژی رشد آبی متناسب با چالش‌های آینده؛ در این رابطه دستیابی به امنیت غذایی هیجان انگیز است و حیات ما را به عنوان انسان به چالش می کشد تا کاری را انجام دهیم که بیشتر به آن معروف هستیم و این فعالیت چیزی جز ” سازگاری” نیست. همه ما تغییراتی را دیده ایم که آب و هوای سواحل را دگرگون کرده اند. زمین های کشاورزی قابل بهره برداری رو به اتمام است. در مواجهه با جمعیت رو به رشد جهان، ما به چالش کشیده شده ایم تا همه را تغذیه کنیم و این کار را به روشی پایدار انجام دهیم. متخصصین توسعه؛ به آبزی پروری به عنوان یک مرز جدید، مملو از فرصت هایی برای نوآوری و راه حل های پایدار روی می آورند. آبزی پروری به عنوان یک اولویت رشد آبی برای اطمینان از عرضه پایدار غذاهای دریایی برای کمک به برآورده ساختن افزایش تقاضای غذایی جمعیت رو به رشد جهانی شناخته شده است.
در امتداد تاریخی انقلاب سبز سال های گذشته، این نوعی انقلاب “آبی” است گذار به اقتصاد آبی پایدار مستلزم سرمایه گذاری در فناوری های نوآورانه و درک آموزه های اقتصاد نئولیبرال در عرصه دریاها است در واقع، تولید آبزی پروری از 60 به 120 میلیون تن در 30 سال بین 1970 تا 2000 دو برابر شده است و در دهه گذشته به بیش از 140 میلیون تن رسیده است. با این سرعت، تولید آبزی پروری به سرعت از شیلات سنتی پیشی می گیرد. آبزی پروری مدرن از جمعیت های وحشی دلفین ها، نهنگ ها، کوسه ها و…قربانی نمی گیرد، بنابراین شبکه های غذایی را مختل نمی کند، به زیستگاه ها آسیب نمی رساند، یا حیواناتی را که قصد کشتن آنها را نداریم، نمی کشد. هنگام انجام درست عملیات آبزی پروری، برخی از این تاثیرات منفی را از معادله حذف می کنیم و همانطور که ما به سمت این مرحله جدید، از انقلاب آبی می رویم، باید تولید را متناسب با اهدافمان یعنی امنیت غذایی، پایداری، و آگاهی زیست محیطی تنظیم کنیم. در واقع از انقلاب سبز یاد گرفتیم که یک انقلاب آبی پایدارتر ایجاد کنیم. ما اکنون در عصر اقیانوسی هستیم. فعالیت های دریایی طی 25 سال گذشته 400 درصد افزایش یافته است. ارزش فعالیت های اقتصادی در بنادر آمریکا 5.24 تریلیون دلار است که 26 درصد از اقتصاد ایالات متحده را تشکیل می دهد. بر اساس برخی برآوردها، پیش‌بینی می‌شود که حمل‌ونقل دریایی تا سال 2025 دو برابر و تا سال 2030 سه برابر شود. دامنه فرصت‌های اقتصادی که اقیانوس ارائه می‌دهد به‌خصوص در حوزه‌هایی از جمله داروسازی، آبزی پروری، انرژی و مواد معدنی حیاتی فراوان است. آینده‌ای را تصور می‌کنم که به شدت به آبزی پروری متکی است، در این فراگرد، تنظیم دقیق “نسبت پروتئین خوراک به محصول” در آبزی پروی بسیار بالاست. این به محققان اجازه می دهد تا کارآمدترین انواع خوراک را مهندسی کنند و کارآمدترین حیوانات را پرورش دهند. امروزه، آبزی پروران این نسبت را به “یک به یک” کاهش داده اند – به ازای هر گرم پروتئینی که ماهی مصرف می کند، گوشت آن یک گرم پروتئین ارائه می دهد. در مقایسه با منابع پروتئین حیوانی مستقر در خشکی، این راندمان تبدیل 100٪ است . تخم مرغ ها با بازده تبدیل 31 درصد برای منابع پروتئینی در صدر جدول قرار دارند، در حالی که در انتهای طیف، گوشت گاو دارای راندمان تبدیل 3 درصدی است. محققان در تلاش هستند تا با استفاده از جیره مهندسی شده خوراک گیاهی برای آبزیان این فرآیند را کارآمدتر کنند. این بر این اصل اساسی استوار است که رشد سبزیجات نسبت به رشد حیوانات از منظر مصرف انرژی بسیار کارآمدتر است. از سال 2000، ایالات متحده 46 ذخایر را که قبلاً بیش از حد صید شده بودند، احیا کرده است، و تعداد ذخایر صید بیش از حد را به پایین ترین حد خود رسانده است – تنها 9 درصد از کل ذخایر ماهی ایالات متحده در معرض صید بی رویه هستند. آبزی پروری بکمک رباتیک دریایی سریعترین رشد سیستم تولید مواد غذایی در جهان و یک بخش کلیدی فعالیت اقتصادی مبتنی بر اقیانوس است که انتظار می رود تحت ابتکار رشد آبی اتحادیه اروپا گسترش یابد. آبزی پروری (ماهی و سخت پوستان، دوکفه ای ها و جلبک دریایی) به یک منبع ضروری برای تغذیه کره زمین تبدیل شده است، اگرچه تولید فعلی نامتعادل است چون نود درصد تولیدات آبزی پروری جهان در آسیا انجام می شود. چنین محرک‌هایی در سطح محلی و جهانی، آبزی پروری را تشویق می‌کنند تا به سمت آب‌های حفاظت‌نشده اقیانوس باز حرکت کنند. علاوه بر این، انتخاب مکان مناسب برای جلوگیری از تقاضاهای رقابتی برای دسترسی و استفاده از فضا، و جلوگیری از اثرات منفی محیطی بالقوه عملیات مورد نیاز است. اقیانوس ها سه چهارم سطح زمین را پوشانده اند.آنها حاوی 97 درصد آب زمین هستند. همچنین، آنها 99٪ از مساحت زندگی در سیاره زمین را تشکیل می دهند. این یکی از دلایل مهم بودن اقتصاد آبی است.اقیانوس ها به تولید 3 تا 5 درصد از تولید ناخالص داخلی جهان کمک می کنند. بنابراین، اقتصاد آبی باعث رشد در بخش دریایی خواهد شد.اقیانوس ها به حفظ تنوع زیستی و خنک نگه داشتن سیاره کمک می کنند. آنها حتی 30 درصد از انتشار دی اکسید کربن جهانی را جذب می کنند. آبزی پروری اقیانوسی 50 درصد ماهیان متنوع را برای مصرف انسان فراهم می کند و شیلات 350 میلیون شغل در سراسر جهان را نشان می دهد. علاوه بر این، از آنجایی که 80 درصد حجم کالاها از طریق دریا حمل می‌شود، محیط‌های دریایی و ساحلی نقش کلیدی در تجارت جهانی ایفا می‌کنند و از این رو به توسعه اقتصادی کمک زیادی می‌کنند. اگر اقیانوس ها کشوری را تشکیل می دادند، رتبه هفتم اقتصادهای بزرگ جهان را به خود اختصاص می دادند. قرار است تا سال 2030، درآمد حاصل از اقیانوس ها به 3 تریلیون دلار افزایش یابد. نقش اقتصاد آبی در گذار سبز هم تاثیر گذار است. از سال 1901 تا 2020، دمای کره زمین تقریباً 1.1 درجه سانتیگراد افزایش یافته است . اثرات این افزایش دما در حال حاضر احساس می شود و نشانه روشنی از تغییرات آب و هوایی شتابان است. در تلاش برای کاهش این اثرات، جامعه بین‌المللی در سال 2015 در پاریس گرد هم آمد و پیش‌نویس معاهده‌ای را برای حفظ میانگین دمای جهانی زیر 2 درجه سانتی‌گراد بالاتر از سطح پیش از صنعتی شدن تنظیم کرد. در ادامه، اتحادیه اروپا بعداً قرارداد سبز را تصویب کرد.در این زمینه، حفاظت و استفاده پایدار از اقیانوس برای دستیابی به اهداف قرارداد سبز ضروری تلقی می‌شود، زیرا منبع اصلی است که می‌تواند به طور همزمان به اقتصاد و مبارزه با تغییرات آب و هوایی کمک کند. بنابراین اتحادیه اروپا یک استراتژی برای اقتصاد آبی پایدار در اتحادیه اروپا ایجاد کرده است. این استراتژی بر اقدامات اقلیمی و استفاده پایدار از منابع اقیانوسی از یک سو و رشد آبی و اقتصاد دایره ای از سوی دیگر تمرکز دارد. این همگرایی نشان می دهد که دو عنصر “پایداری و رشد” می توانند به نوعی همزیست و سازگار باشند. در نهایت؛ اقیانوس‌ها از دیرباز مرز فرصت‌هایی برای اکتشاف،درک علمی، تجارت و تجارت برای کشور عزیز ما بوده‌اند. انتظار می‌رود فناوری‌های متحول‌کننده چهارمین انقلاب صنعتی – هوش مصنوعی، یادگیری ماشینی، رباتیک، اینترنت اشیا، بیوتکنولوژی، نانو پیشرفته – صنایع سنتی مبتنی بر اقیانوس‌ها را بازسازی کرده و رشد بازارهای جدیدی را که پایداری را در اولویت قرار داده‌اند، ممکن سازد. برای داشتن یک اقتصاد اقیانوسی یا «آبی» پایدار ، به یک سیستم اقتصادی و مالی نیاز داریم که بتواند جریان‌های مالی را به فعالیت‌های مرتبط با اقیانوس هدایت کند. این جریان ها به عنوان “مالی آبی” شناخته می شوند.مجمع جهانی اقتصاد تخمین می زند که برای دستیابی به هدف توسعه پایدار (SDG) 14، “زندگی زیر آب” تا سال 2030 به 175 میلیارددلار بودجه آبی نیاز است در پیوند تغییرات محیطی بی سابقه و نوآوری سریع فناوری، سئوال اصلی آن است که ایران چگونه باید خود را در مسیر یک کشور پیشرو در اقتصاد جهانی اقیانوسی قرار دهد؟ پرداختن به مسائل جهانی پیرامون اقتصاد اقیانوسی نیازمند شناخت کریدورها و تفکر سیستمی گسترده تری است. بنابراین در نظر گرفتن هر دو سیستم طبیعی و انسانی برای درک پیچیدگی های علم و سیاست اقیانوسی-دریایی و حکمرانی شهرهای ساحلی ضروری است.
* تحلیل گر و دکترای توسعه کشاورزی

اقتصادسبز آنلاین / اقتصاد سبز آنلاین / اقتصادسبز / اقتصاد سبز / صنایع غذایی / صنعت غذا / کشاورزی / پایگاه خبری صنعت غذا