دکتر حسین شیرزاد *

وابستگی به واردات در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا (MENA) برای نیازهای غذایی کشورهای این منطقه از اوایل دهه 1960 به طور پیوسته افزایش یافته است، این وابستگی به واردات می تواند در دهه های آینده به دلیل رشد جمعیت پیش بینی شده این منطقه و اثرات منفی مورد انتظار تغییرات آب و هوایی بر منابع طبیعی و عملکرد کشاورزی منطقه از 10 درصد به حدود 40 درصد افزایش یابد. گسترش سریع جمعیتی با جمعیتی که از حدود 140 میلیون در اوایل دهه 1960 به بیش از 500 میلیون در سال 2022 افزایش یافته است یک عامل فشار پرقدرت محسوب می گردد. اینکه تا چه حد وابستگی به واردات مواد غذایی منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا تا سال 2050 ادامه خواهد یافت و چگونه این منطقه می تواند اتکای فزاینده خود به واردات مواد غذایی را کاهش دهد، یک سوال کلیدی برای خود منطقه و هم یک موضوع ژئوپلیتیکی حیاتی برای کل جهان است. چون رشد جمعیت منطقه همراه با تکامل عادات غذایی که توسعه اقتصادی، شهرنشینی سریع و سیاست های قیمت مواد غذایی را شامل می شود، منجر به افزایش تقاضا برای غذا و سایر محصولات کشاورزی شده است. خاورمیانه به عنوان یکی از مناطق وابسته به مواد غذایی در جهان، در تلاش است تا نیازهای غذایی خود را تامین کرده و کالاهای اساسی کشاورزی را در مقیاس وسیع وارد کند اما از آنجایی که این منطقه در معرض تغییرات آب و هوایی قابل توجهی است و زمین های دیم و آبی مورد استفاده از تخریب مداوم ناشی از فرسایش بادی و آبی و شیوه های کشاورزی ناپایدار رنج می برند و مزارع بسیار کوچک هستند و از این رو در معرض چالش هایی هستند که مالکان خرد در همه جا تجربه می کنند. علاوه بر این، پیش‌بینی می‌شود که این منطقه در آینده به دلیل تغییرات آب و هوایی گرم‌تر و خشک‌تر شود وضعیت غذا در خاورمیانه تا سال 2050 بدتر خواهد شد ( با توجه به آب و هوای خشک، حدود 40 درصد از سطح زیر کشت در منطقه نیاز به آبیاری دارد و تنها 4 درصد از زمین های منطقه دارای خاک هایی هستند که با درجه مناسب بودن بالا یا مناسب برای کشت غلات دیم ارزیابی می شود و 55 درصد آن نامناسب است ). در حال حاضر، خاورمیانه به شدت به واردات کالاهای کشاورزی برای تامین نیازهای غذایی جمعیت خود وابسته است. بنابراین تجارت کشاورزی نقش مهمی در اکثریت اقتصادهای ملی منطقه ایفا می کند.البته برای بهبود کارایی بخش کشاورزی، آبیاری تحت فشاردر مقیاس وسیعی در حال گسترش است که به تولید فشرده محصولات کشاورزی و صادرات با ارزش افزوده بالا کمک می کند. بطور بی وقفه سبزیجات، میوه ها و غلات عمدتاً به خاورمیانه وارد می شوند. احداث دامداری های صنعتی مدرن یکی دیگر از دغدغه های اصلی کشاورزی است و برخی از کشورها مانند عربستان سعودی، مصر و امارات متحده عربی آن را به عنصری کلیدی در تضمین امنیت غذایی خود تبدیل کرده اند. خاورمیانه برای حمایت از تولید محلی و منطقه ای و در نتیجه صادرات کالاهای غذایی، باید سیاست هایی را اجرا کند که بخش کشاورزی را تحریک کند. اززمانی که در 22 تا 26 ژوئن 2019، سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد چهل و یکمین نشست کنفرانس خود را با موضوع “منطقه عربی به سوی صفر گرسنگی: چالش ها و فرصت ها” در رم برگزار کرد. هدف کلیدی از این مداخلات به تاکید بر مشکلات غذایی پیش روی خاورمیانه و شمال آفریقا معطوف گشته است. علاوه بر حمایت از تولیدات محلی، نیاز به بهبود مدیریت منابع طبیعی پایه در این مناطق به منظور ریشه کن کردن گرسنگی و تامین نیازهای غذایی مردم از طریق توزیع عادلانه محصولات وجود دارد . لذا علیرغم اراده و اشتیاق قوی برای توسعه بخش کشاورزی در خاورمیانه، دولت ها با موانع پیچیده ای (اقلیم، شرایط سخت آب و هوایی و کمبود آب و همچنین حاصلخیزی محدود خاک) روبرو هستند. این عوامل به طور اجتناب ناپذیری توسعه بخش کشاورزی را کند می کند. کشاورزی، شیلات و پرورش ماهیان نمی توانند این مشکلات طبیعی را دور بزنند، به همین دلیل است که اکنون توسعه فناوری های دیجیتال جدید برای غلبه بر این چالش های ناشی از طبیعت ضروری تشخیص داده شده است. بانک جهانی در گزارشی که در 6 آوریل 2023 منتشر شد، معتقد است که در ژئوپلیتیک انتقال انرژی، ابعاد سیاسی مهم و روندهای تفکیک‌شده ای وجود دارد که بر ثبات اقتصاد کلان کشورهای خاورمیانه که بخش عمده‌ای از عرضه جهانی نفت و گاز را تولید می‌کنند، تأثیر می‌گذارد و عمدتا بر شوک‌های اقتصادی موقت، تورم و ناامنی غذایی متمرکز است. افزایش قیمت سوخت بحران غذایی را تشدید می کند. افزایش قیمت مواد غذایی از اواسط سال 2020 ناشی از بهبود تقاضا پس از بحران کووید-19، اثرات نامطلوب آب و هوایی، تعداد فزاینده محدودیت های تجاری بر عرضه محصولات غذایی و افزایش سریع هزینه های ورودی، به ویژه انرژی و کودهای شیمیایی بوده است. جنگ در اوکراین قیمت انرژی را افزایش داده و از طریق افزایش قیمت انرژی و کود بر زنجیره تامین مواد غذایی تأثیر گذاشته است. واردکنندگان و صادرکنندگان نفت در سراسر خاورمیانه، از جمله صادرکنندگان نفت در شورای همکاری خلیج فارس (GCC)، کاهش رشد اقتصادی را در سال 2023 تجربه خواهند کرد. زنجیره های تامین بهم پیوسته جهانی و بازارهای مواد غذایی و نهاده های مرتبط به این معنی است که اختلالات کوچک عرضه در یک منطقه یا بخش؛ منجر به عواقب وخیم در منطقه دیگر می شود. کشاورزی و صنایع غذایی از عمده مصرف کنندگان انرژی هستند. مصرف مستقیم انرژی شامل برق برای چاه های آبیاری، ایستگاه های پمپاژ، مصرف سوخت برای ماشین آلات کشاورزی و انرژی در مراحل مختلف فرآوری، بسته بندی، حمل و نقل و توزیع مواد غذایی استفاده می شود. استفاده از آفت‌کش‌ها و کودهای معدنی منجر به مصرف انرژی غیرمستقیم زیادی می‌شود و این ورودی‌ها برای تولید بسیار انرژی بر هستند. در حالی که این سهم به طور قابل توجهی بین مناطق بسته به شرایط آب و هوایی و نوع محصول متفاوت است. هزینه های مستقیم و غیر مستقیم انرژی می تواند 40 تا 50 درصد از کل هزینه های متغیر کشت در اقتصادهای پیشرفته مانند ایالات متحده و حدود 33 درصد در کشورهایی نظیر ایران و عراق را تشکیل دهد. بنابراین قیمت انرژی و کود بالاتر به هزینه های تولید بالاتر و در نهایت به قیمت مواد غذایی بالاتر تبدیل می شود. نیتروژن یک ماده مغذی ضروری برای تقریباً تمام دوره زندگی گیاهان است. آمونیاک نقطه شروع تمام کودهای نیتروژن معدنی است و نیمی از آمونیاک به اوره تبدیل می شود، اوره گیاهی رایج ترین محصول کود نیتروژنی است که در سطح جهان استفاده می شود. در سراسر جهان، آمونیاک تقریباً به طور انحصاری از گاز طبیعی ساخته می‌شود و حدود 170 میلیارد متر مکعب (4 درصد از مصرف جهانی گاز) را مصرف می‌کند. بنابراین قیمت بالاتر انرژی و کود به هزینه های تولید بالاتر و در نهایت به قیمت مواد غذایی بالاتر تبدیل می شود . بانک جهانی تخمین می زند که به دنبال شتاب رشد متوسط منطقه ای خاورمیانه و شمال آفریقا از 2.3 درصد رشد سرانه تولید ناخالص داخلی واقعی در سال 2021 به 4.4 درصد در سال 2022، احتمالاً کاهش شدیدی به میزان 1.6 درصد در سال 2023 و فقط 1.7 درصد رشد در سال 2024 وجود خواهد داشت. تراز ارزی بسیاری از کشورهای خاورمیانه تحت تأثیر قیمت نفت خام است پس انتظار می رود که انتقال قیمت انرژی با نوسانات قابل توجهی در قیمت هیدروکربن ها ادامه یابد، قیمت انرژی و قیمت مواد غذایی در تولید کود، حمل و نقل و اغلب در کمبود همزمان جغرافیایی هم در تولید کشاورزی و هم تولید انرژی داخلی، ارتباط نزدیکی دارند. در منطقه خاورمیانه ، چندین کشور واردکننده قابل توجه “هم مواد غذایی و هم سوخت” هستند. در برخی، مانند مصر و تونس، این با آسیب پذیری نسبت به نوسانات نرخ ارز هم ارتباط دارد. به اعتقاد بانک جهانی؛ انتظار می رود که اقتصادهای خاورمیانه و شمال آفریقا (MENA) در سال 2023 با سرعت کمتری رشد کنند، زیرا تورم دو رقمی مواد غذایی بر خانواده های فقیرتر فشار می آورد و تأثیر ناامنی غذایی می تواند نسل ها را در بر بگیرد. تورم در منطقه خاورمیانه در سال 2022 به طور چشمگیری افزایش یافت، به ویژه در کشورهایی که کاهش ارزش پول و تحریم ها را تجربه کردند. این گزارش به طور خاص بر تأثیر تورم قیمت مواد غذایی بر ناامنی غذایی متمرکز بود و دریافت که از هر 16 کشور، 8 کشور از تورم دو رقمی قیمت مواد غذایی یا بالاتر رنج می‌برند، که بیشترین تأثیر را بر خانواده‌های فقیرتر می‌گذارد، زیرا آنها بودجه بیشتری را صرف غذا می‌کنند. تاکنون تورم قیمت مواد غذایی تاثیر مخربی بر خانواده های فقیر داشته و پیامدهای بلندمدت قطبی شدن جامعه به “دارا -ندار” و ناامنی غذایی برای نسل ها احساس خواهد شد و متاسفانه چشم انداز بسیاری از جوانان را را در منطقه ای که جوانان بیش از نیمی از جمعیت آن را تشکیل می دهند محدود می کند. کشورهای خاورمیانه یکی از تولیدکنندگان عمده کود هستند، اما این امر مانع از افزایش هزینه‌ها بر قیمت مواد غذایی نشده است چون رشد پایه پولی و تورم در این منطقه رو به افزایش بوده و از میانگین تورم دهه قبل از همه‌گیری در بیشتر اقتصادها پیشی گرفته است، طرفه اینکه جنگ در اوکراین اختلالات لجستیکی، قیمت مواد غذایی و انرژی را بیشتر افزایش داده است. افزایش قیمت مواد غذایی و سایر قیمت ها به معنای بی ثباتی بیشتر است و مطمئناً فشار بر دولت ها را افزایش می دهد. بنابراین، اکثر کشورهای خاورمیانه به شدت در معرض نوسانات بازارهای بین المللی هستند. چنین نوساناتی می تواند به سرعت ظرفیت آنها را برای پرداخت هزینه واردات و تامین سیستم غذایی آنها به خطر بیندازد، تراز بودجه آنها را بدتر کند و بدهی های دولتی را افزایش دهد. در چنین شرایطی، بحران های غذایی مکرر محتمل است و ممکن است باعث بی ثباتی اجتماعی، شورش، مهاجرت داخلی و بین المللی شود و به تضعیف قدرت های سیاسی کمک کند. رصد روندهای کنونی احتمالاً به افزایش وابستگی به واردات مواد غذایی کمک می کند و اگر اجزای مختلف سیستم کشاورزی و غذایی منطقه خاورمیانه (رژیم غذایی، عملکرد محصول، بهره وری دام و طیورو آبزیان، سطح زمین قابل کشت) و همچنین جمعیت داخلی طبق روند فعلی بدون تغییرات آب و هوایی شتابان به تکامل خود ادامه دهند، نسبت خالص وابستگی واردات مواد غذایی منطقه از 39 درصد در سال 2017 به 49 درصد در سال 2050 افزایش خواهد یافت و روندهای موجود در مصرف مواد غذایی و تولید محصولات کشاورزی در منطقه خاورمیانه منجر به افزایش مستمر وابستگی به واردات منطقه تا سال 2050 خواهد شد. خطرات اقتصادی و سیاسی ناشی از رسیدن به سطوح بالای وابستگی به واردات محصولات کشاورزی به خوبی شناخته شده است از جمله “عدم تعادل تجاری، افزایش سطح بدهی ملی، مواجهه شدید با نوسانات بازار جهانی، بحران های غذایی مکرر، بی ثباتی سیاسی، کاهش سرمایه اجتماعی و غیره. ، بر بازارهای بین المللی سنگینی می کند و می تواند بر قیمت کالاهای مهم کشاورزی مانند گندم و خوراک دام بصورت پلکانی تأثیر بگذارد. خطرات افزایش قیمت به نوبه خود می‌تواند تنش‌ها و مشکلاتی را برای بازارهای داخلی، سیاست‌های غذایی ملی و موضوع دسترسی به امنیت غذا برای جمعیت فقیر ایجاد کند و پیامدهای بالقوه‌ای در زمینه مهاجرت‌های اقلیمی به همراه داشته باشد. بنابراین اقدامات پیش بینی شده در اینجا برای کاهش افزایش وابستگی کشاورزی منطقه خاورمیانه از جمله انتقال تکنولوژی، تحریک تولید کشاورزی، تنظیم تقاضای غذا، سرمایه گزاری مستقیم و تقویت بیمه های کشاورزی و تور حمایتی کشاورزان ضرورت دارد. بی تردید، یکی از نگرانی‌های غالب در منطقه خاورمیانه ، وابستگی زیاد و فزاینده آن به “بازارهای بین‌المللی متاثر از فضای ریسک ژئوپلتیک” برای محصولات اصلی غذایی است، زیرا هر ساله زمین‌های قابل کشت و استحصال آب تجدید پذیر کمیاب‌تر می‌شوند. سیاست‌های این منطقه از تولید و مصرف غلات حمایت می‌کند، در نتیجه 65 درصد از زمین‌های زراعی با غلات تشنه آب، به ویژه گندم که سهم زیادی از کالری دریافتی را تشکیل می‌دهد، کاشته می‌شود. در حال حاضر حدود 27 درصد از محموله های بین المللی غلات، 21 درصد شکر، 20 درصد گوشت طیور، 39 درصد گوشت گوسفند، 20 درصد شیر خشک بدون چربی و 30 درصد شیرخشک کامل به منطقه خاورمیانه می رود و بازارهای داخلی در منطقه عموماً به شدت با بازارهای جهانی کشاورزی ادغام شده اند و این وابستگی متقابل مطمئناً ادامه خواهد داشت و انتظار می رود برای محصولاتی مانند گندم و ذرت عمیق تر شود. در منطقه خاورمیانه، طیور پرمصرف ترین گوشت و پس از آن گوشت گاو و گوسفند است . البته مصرف گوشت در سراسر منطقه متفاوت است با بالاترین مصرف سرانه در کشورهای ثروتمندتر در منطقه خلیج فارس میباشد.رشد جمعیت در این منطقه طی ده سال آینده 20 درصد تخمین زده می شود (در رتبه دوم پس از جنوب صحرای آفریقا) با انتظار می رود جمعیت تا سال 2031 از 500 میلیون نفر فراتر رود.جمعیت عمدتا شهری به مصرف محصولات با ارزش بالا مانند گوشت و لبنیات کمک خواهد کرد. این منطقه تا سال 2031 بالاترین سرانه واردات غذا در جهان را خواهد داشت، اگرچه منطقه آسیای شرقی همچنان از نظر حجم مطلق از این رقم فراتر خواهد رفت. برای اکثر کالاها، نرخ های خودکفایی پایین است . به ویژه برای غلات، روغن های گیاهی و شکر. در منطقه خلیج فارس، جایی که درآمد سرانه بالاترین و رشد اقتصادی قوی‌ترین است، به شدت به مواد غذایی وارداتی وابسته هستند. رشد واردات در این کشورها بالاترین میزان خواهد بود. پیش‌بینی می‌شود در دسترس بودن سرانه گوشت از 24.2 کیلوگرم برای هر نفر در سال در سال‌های 2019-2021 به 25.7 کیلوگرم برای هر نفر در سال در سال 2031 افزایش یابد. رشد تولید گوشت طیور برای همه گوشت ها (3.1 درصد افزایش در سال) و پس از آن گوشت گاو (1.6 درصد افزایش در سال) بالاترین میزان است. انتظار می رود تولید گوسفند تا حد زیادی بدون تغییر باقی بماند. این منطقه همچنین تا سال 2031 سهم بالایی در تجارت جهانی گوشت گوسفند (33٪)، پنیر (19٪) و مرغ (18٪) خواهد داشت. خاورمیانه یک واردکننده خالص گوشت بره است. مصرف گوشت گوسفند از نظر فرهنگی مهم است که با مناسبت های مذهبی و جشن های خانوادگی مرتبط است. گوشت بره یک پروتئین برتر در نظر گرفته می شود که لطیف، آبدار و خوش طعم است و آن را به یک غذای خانوادگی مورد علاقه تبدیل می کند. تقاضای زیادی برای گوشت گوسفند و بره وجود دارد. گوشت گوسفندی در برخی از کشورها مانند عمان، عربستان سعودی و کویت به دلیل ترجیحات طعم و سبک پخت مورد علاقه است. گوشت گوسفندی منجمد همچنین در کشورهایی که کارگران مهاجر زیادی دارند وارد رستوران های بزرگ و کیترینگ ها می‌شود و در آنجا با گوشت گوساله منجمد رقابت می‌کند. بیشتر بازار گوشت گوسفند یک محصول کالایی به شکل لاشه است. پیش‌بینی می‌شود که مصرف بره ممتاز و تقاضای واردات، به‌ویژه در منطقه خلیج‌فارس، که ناشی از افزایش درآمد قابل حصول مردم، شهرنشینی، غرب‌گرایی، جمعیت جوان و گروه‌های بزرگی از مهاجران ثروتمند است، افزایش یابد. پیش بینی می شود تولید از 1.7 میلیون تن (متوسط 2019-2021) به 1.89 میلیون تن در سال 2031 (OECD) افزایش یابد. تامین کننده اصلی گوشت گوسفند خاورمیانه استرالیا است، اگرچه فرصتی هم برای گوشت بره بریتانیایی در منطقه وجود دارد. گوشت گاو یک پروتئین محبوب در منطقه خاورمیانه در کنار مرغ و ماهی است. برزیل و هند تامین کنندگان اصلی گوشت گاو وارداتی هستند ومقدار کمی از آن از بریتانیا می آید. تقاضای واردات گوشت گاو در سراسر منطقه خاورمیانه بسته به عادات تولید و مصرف داخلی متفاوت است. در منطقه خلیج فارس، کشورهایی مانند امارات، کویت، عمان، قطر و بحرین، تقریباً تمام گوشت گاو مصرفی وارداتی است. در عربستان سعودی، اردن، مصر و ایران بیش از نیمی از گوشت گاو مصرفی وارداتی است. مابقی از واردات دام زنده و تولیدات داخلی (عمدتاً از صنایع لبنی داخلی) حاصل می شود. به طور کلی، بزرگترین واردکنندگان گوشت گاو منجمد از نظر حجم؛ مصر، امارات، عربستان سعودی و ایران هستند. پیش بینی می شود که مصرف گوشت گاو و هزینه اش در تقریباً تمام بازارهای خاورمیانه افزایش یابد.این تا حد زیادی در پاسخ به افزایش درآمد طبقه متوسط و کارگران ، شهرنشینی، تغییر رژیم غذایی، جمعیت مهاجر ثروتمند قابل توجه، بخش گردشگری در حال گسترش و رشد مداوم جمعیت است. انتظار می رود تولید گوشت گاو در منطقه از 1.75 (متوسط 2019-2021) به 2.17 میلیون تن در سال 2031 (OECD) رشد کمی داشته باشد. در اقتصادهای پیشرو خاورمیانه، خرده فروشی مدرن بیشترین فروش را دارند. بر اساس پیش بینی کانال خاورمیانه ۲۰۲۲ IGD، هایپرمارکت ها و سوپرمارکت ها اصلی ترین کانال های خرده فروشی مورد استفاده در امارات بودند IGD پیش‌بینی می‌کند که هایپرمارکت‌ها تا سال 2027 به افزایش سهم بازار خود ادامه خواهند داد زیرا خرده‌فروشان بیشتر در تجربه درون فروشگاهی سرمایه‌گذاری می‌کنند. در عربستان سعودی، خرده فروشی های سنتی (مستقل، فروشندگان خیابانی، کیوسک ها و بازارهای مواد غذایی) بیشترین سهم بازار را در سال 2022 به خود اختصاص دادند و پس از آن سوپرمارکت ها قرار گرفتند. با این حال، IGD پیش‌بینی می‌کند که خرده‌فروشی‌های سنتی طی پنج سال آینده به میزان قابل‌توجهی کاهش خواهد یافت، زیرا بازارهای مدرن با نیازهای مصرف‌کننده مرتبط‌تر می‌شوند. سوپرمارکت ها و هایپرمارکت ها به این رشد دامن می زنند. بنابراین چشم انداز منطقه خاورمیانه رشد آهسته در مصرف مواد غذایی، تغییرات تدریجی در رژیم غذایی شامل مصرف بیشتر محصولات دامی، تداوم استفاده از آب با نرخ‌های ناپایدار و اتکای مداوم و فزاینده به بازارهای جهانی را پیش بینی می کند. یک رویکرد جایگزین برای امنیت غذایی، این است که دولت ها، پیکان سیاست‌ها را به سمت تقویت دیپلماسی کریدورهای سبز غذا، تنوع بخشی به مبادی وارداتی، کشاورزی در فضای بسته، توانمند سازی تکنولوژیک کشاورزی، آموزش فنآوری های دیجیتال، کاهش فقر و حمایت از تولید محصولات باغبانی با ارزش بالاتر و توسعه روستایی تغییر‌دهند. چنین تغییری به رژیم‌های غذایی متنوع‌تر و سالم‌تر کمک می‌کند، اما مستلزم ایجاد ظرفیت سازی برای کشاورزان برای به حداقل رساندن ریسک ها و در عین حال افزایش تولید محصولات با ارزش بالاتر است.

* تحلیل گر و دکترای توسعه کشاورزی

اقتصادسبز آنلاین / اقتصاد سبز آنلاین / اقتصادسبز / اقتصاد سبز / صنایع غذایی / صنعت غذا / کشاورزی / پایگاه خبری صنعت غذا