مهندس محمدرضا جمشیدی

ایران با تولید سالانه حدود 1.3 میلیون تن خرما به‌عنوان سومین تولیدکننده خرمای جهان مطرح است، اما با این وجود، تولید این محصول در کشور با چالش‌هایی در زمینه اصلاح و جایگزینی ارقام مناسب تجاری، توسعه ارقام از طریق کشت بافت‌، مکانیزه کردن عملیات داشت و برداشت به‌ویژه در زمینه استفاده از بالابرها و ناکارآمدی برخی تعاونی‌های مرتبط با نخل‌داران روبه‌رو است.
دفتر مطالعات زیربنایی مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی که اخیراً منتشر شده، اعلام کرده است که ظرفیت جذب خرما در صنایع فرآوری کشور، اندکی بیش از یک میلیون تن است که در مقایسه با میزان تولید، ضریب فرآوری خرما 78.7 درصد است که نشان می‌دهد زنجیره ارزش در این بخش دارای مشکلات متعددی است.
یکی از معضلات عمده این بخش، ناهماهنگی میان وزارتخانه‌های صمت و جهادکشاورزی است که برخلاف تأکید قانون انتزاع برای صدور جواز تأسیس مشاهده می‌شود. همچنین این بخش با مسائلی همچون؛ ناکافی بودن ظرفیت صنایع فرآوری و بسته‌بندی، پراکنش نامناسب احداث این صنایع، پایین بودن سطح فناوری و استفاده نکردن از فناوری‌های مدرن، رعایت نکردن اصول برچسب‌زنی مطابق با استانداردهای ملی و بین‌المللی، تأمین مالی نامناسب و کمبود ظرفیت سردخانه در برخی استان‌های خرماخیز دست و پنجه نرم می‌کند.
نیم‌نگاهی به وضعیت صادراتی این محصول نشان می‌دهد که ایران در سال 1399 با صادراتی در حدود 297 میلیون دلار، دومین صادرکننده بزرگ خرما در جهان بوده است.
البته با توجه به پایین‌بودن متوسط قیمت خرمای صادراتی ایران (حدود 88 سنت به ازای هر کیلوگرم) در سال 2022 در مقایسه با کشورهای تونس، عربستان، فرانسه، هلند و آمریکا، کشور از ارزآوری کمتری برخوردار است.
ناگفته نماند که صادرات فله‌ای و در بسته‌های 5 تا 10 کیلویی در عمل، کشور را از ارزش افزوده واقعی این محصول محروم کرده است.

بیشتر بخوانید: بخش کشاورزی و لایحه بودجه 1402

البته نباید از نظر دور داشت که خرما و دیگر محصولات کشاورزی در مقایسه با پتروشیمی، صنایع فولاد و معدنی، قیمت تمام شده کمتری دارند، ولی در عین‌حال در بخش ارزی با صادرکنندگان خرما نظیر سایر صادرکنندگان رفتار می‌شود که همین نوع نگاه، مشکلات بسیاری را برای تجار ایجاد کرده است.
از سوی دیگر، نبود تشکل‌های صادراتی اثرگذار بر دامنه مشکلات صادرکنندگان این بخش افزوده است. همچنین ناگفته نماند که در طول چند سال اخیر، بخش قابل توجهی از خرمای تولیدی کشور، به‌دلیل عدم وجود خریدار مناسب، نبود بازاریابی و توسعه نیافتن صنایع تبدیلی به عنوان خوراک دام به مصرف می‌رسد که به هیچ‌وجه توجیه ندارد.
امروزه، خرما مصارف بسیار متنوعی دارد که می‌توان به تازه‌خوری، استفاده از آن در طبخ برخی غذاها، به‌صورت شیره، سس‌خرما، کمپوت، مربا و… همچنین مصرف آن در صنایع الکل‌سازی، تولید اسید سیتریک، مخمرها، قند مایع و به‌عنوان ماده اولیه صنعت نوشابه‌سازی، شکلات و … اشاره کرد.
ناگفته نماند که سطح زیرکشت خرما در دنیا بالغ بر 950 هزار هکتار است که 250 هزار هکتار آن در ایران واقع شده است که اهمیت کشور را در تولید این محصول گوشزد می‌کند.
اگر بخواهیم یک جمع‌بندی از مشکلات امروز این بخش داشته‌ باشیم، باید آن را در دو بخش صنایع تبدیلی و بخش بازرگانی و اقتصادی جست‌وجو کنیم.
کمبود کارگاه‌ها و کارخانه‌های بسته‌بندی مدرن و کمبود کارخانجات صنایع تبدیلی نظیر تهیه قند مایع، عسل، شیر خرما، سرکه و… استفاده نکردن از ضایعات ناشی از نخل‌ها و کمبود نقدینگی در زمره مهم‌ترین معضلات بخش صنایع تولیدکنندگان خرما به‌شمار می‌رود.
همچنین نداشتن اطلاعات کافی از بازارهای هدف، نبود تشکل‌های فعال صادراتی، وجود قوانین دست‌وپاگیر، نبود پایانه‌های صادراتی ویژه خرما در مبادی خروجی کشور، شرکت نکردن فعال بخش خصوصی در نمایشگاه‌های خارجی به‌دلیل مشکلات مالی و اختصاص نیافتن تسهیلات مناسب از جمله مشکلات بخش اقتصادی به‌شمار می‌رود.
با توجه به جایگاه خاص ایران در تولید خرما، شایسته است که متولیان بخش کشاورزی جهت بهره‌مندی اقتصاد کشور از این محصول پرمزیت، سازوبرگ دیگری برگزینند و با رفع معضلاتی که شرح آن رفت، زنجیره ارزش خرما را کامل کنند.