در تولید هسته‌های اولیه گندم 98 درصد خودکفاییم

شیرین سعیدی

اقتصادسبز آنلاین: هنگامی که صحبت از افزایش تولید می‌شود یا وقتی که صحبت از غذا و محصولات سالم می‌شود، اولین مساله‌ای که به ذهن می‌رسد، این است که این محصولات کجا و چگونه کشت شده است؟ در واقع بیش از هر چیزی ذهنیت جستجوگر به دنبال این موضوع می‌گردد، که محصولات تولید شده چگونه و با چه شیوه‌ای تولید شده‌اند. این موضوع زمانی اهمیت بیشتر پیدا کرد که با افزایش جمعیت و محدودیت‌هایی که وجود داشت، نیاز به محصولات بیشتر به خصوص در محصولات استراتژیکی مانند گندم، جو و حتی برنج احساس شد. حال در این وضعیت، اهمیت مجموعه و موسساتی مانند «موسسه اصلاح نهال و بذر» مشخص می‌شود. زمانیکه افزایش میزان تولید و در عین حال سلامت محصول تولید شده در نظرگرفته شود، هم زمان با این موضوع نکته‌های دیگری مثل محدودیت استفاده از کودها (برای افزایش محصول) محدودیت برای سطح زیر کشت و کمبود آب برای کشاورزی و…. همه باعث می‌شود اهمیت مجموعه‌ای مانند «موسسه اصلاح نهال و بذر» مشخص می‌شود. چرا که در سال‌های اخیر بیش هر نکته‌‌ای، «اصلاح بذر» توانسته در افزایش میزان تولید به خصوص محصولی مانند «گندم» موثر باشد. به‌طوری‌که 98 درصد نیاز کشاورزی به بذر اصلاح شده گندم در داخل تامین می‌شود و ما از واردات این محصول بی‌نیاز هستیم. هرچند در بخش‌ دانه‌های روغنی و گیاهان علوفه‌ای هم تا حدود زیادی به خودکفایی و بی‌نیازی از واردات رسیده‌ایم. فقط به این نکته توجه کنید که در 44 سال گذشته بیش از 100 میلیون تن تولید محصولات کشاورزی افزایش پیدا کرده است، که 64 درصد از این افزایش تولید فقط مربوط‌به افزایش دانش کشاورزی و اصلاح بذر بوده است. آنچه در ادامه می‌آید ماحصل گفت‌وگو با دکتر محمد زمانیان، رئیس موسسه اصلاح نهال و بذر است. موسسه‌ای که حدود یک قرن (بیش از 90 سال) است بی‌وقفه در حوزه اصلاح بذر و نهال فعالیت می‌کند.

موسسه اصلاح بذر در ایران از چه سالی شروع به فعالیت کرده و به طور کلی سابقه اصلاح بذر در ایران از چه زمانی بوده است؟
موسسه اصلاح و تهیه نهال و بذر حدود ۶۴ سال قبل (۱۳۳۸) شروع به فعالیت کرده، هر چند فعالیت‌های غیررسمی موسسه اصلاح بذر، از سال ۱۳۰۹ با جمع‌آوری توده‌های بومی گندم و جو شروع شده است.
به طور کلی «بذر» به عنوان یک نهاده مهم محصولات زراعی و کشاورزی، از جایگاه ویژه‌ای در پایداری تولید برخوردار است. بذر اصلاح شده نقش اساسی در افزایش میزان تولید محصول، پایداری تولید و امنیت غذایی دارد. به همین دلیل کشورهای پیشرفته هر سال برنامه‌های وسیعی در جهت تولید و تکثیر بذور اصلاح شده اجرا می‌کنند. در ایران هم یکی از موسسات خیلی مهم که در زمینه تولید و اصلاح بذر محصولات اساسی زراعی فعالیت می‌کند «موسسه تحقیقات اصلاح و تهیه نهال و بذر» است. این موسسه بر روی 35 محصول زراعی تحقیق و بررسی انجام داده و دو رسالت مهم را پیگیری می‌کند؛ یکی معرفی ارقام پر محصول و اصلاح شده گیاهان زراعی و دیگری تولید بذور هسته‌های اولیه همان ارقام است.

شما ذکر کردید که بر روی 35 بذر مختلف تحقیق و اصلاح انجام می‌دهید، آیا در آینده به تعداد این ارقام و محصولات اضافه خواهد شد؟
بعید است که رقم جدیدی به آن اضافه شود. همین 35 محصول زراعی، نزدیک به 85 درصد محصولات کشاورزی را شامل می‌شود. البته ممکن است محصول جدیدی مثل «کینوا» که این اواخر به کشور وارد شده، به این محصولات اضافه شود، این موضوع اجتناب ناپذیر است، ممکن است تعدادی از محصولات زراعی به این ارقام اضافه شود. اما در مجموع اصل کار اصلاح بر روی ارقام و محصولات فعلی است.

در حال حاضر بیشترین فعالیت موسسه اصلاح بذر و نهال، بر روی چه محصولاتی متمرکز است؟
به طور کلی پروژه بذر اصلاح شده جزء وظایف حاکمیتی هر کشور و هر موسسه تحقیقاتی محسوب می‌شود. ما هم از این قانون مستثنی نیستیم. همانطور که گفته شد کار و تحقیق بر روی 35 محصول زراعی، یکی از وظایف ماست که هسته‌های اولیه بذور این محصولات را تولید و در اختیار کشاورزان قرار دهیم.
این کار در موسسه اصلاح بذر و نهال بیشتر روی محصولات غلات، شامل: گندم، جو و ترتیکاله؛ دانه‌های روغنی مانند: سویا، کلزا، گلرنگ، کنجد و آفتابگردان است. بخش بعدی ذرت و گیاهان علوفه‌‌‌‌‌‌ای مانند: سورگوم، ذرت، یونجه، شبدر، ارزن، اسپرس و بقیه محصولات شامل سبزی‌های زراعی و حبوبات آبی مانند: لوبیا، پاچ باقلا، باقلا، ماش، لوبیا چشم بلبلی، حتی سیب زمینی، پیاز، گوجه، فلفل و…..است. به طور کلی تحقیقات این موسسه بر این بخش‌ها متمرکز بوده و مطالعات اصلاحی بر روی آنها انجام می‌شود.

اصلاح بذر در کدام استان‌ها و مراکز انجام می‌شود؛ آیا مرکز جدیدی به این مجموعه اضافه خواهد شد؟
موضوع تولید بذر، به خصوص هسته‌های اولیه علاوه بر ستاد مرکزی که در کرج و استان البرز متمرکز است، در 31 مرکز تحقیقاتی که در مراکز استان‌ها وجود دارد، و خیلی دقیق پیگیری می‌شود.

از این مراکز، کدام مرکز فعال‌تر است؟
نمی‌توان گفت کدام مرکز فعال‌تر است، بیشتر کار به این شیوه است که هر مرکز در یکسری از محصولات فعالیت بهتر و گسترده‌تری دارد. برای مثال، در زمینه غلات برخی مراکز قوی‌تر عمل می‌کنند، مانند خوزستان که به عنوان قطب کشت غلات کشور شناخته می‌شود در این زمینه متمرکز است؛ همچنین استان فارس، البرز و تهران، مغان در زمینه غلات بیشترین فعالیت را دارند.
در مجموع اگر بخواهیم به درستی نحوه عملکرد مراکز را بررسی کرده و اعلام کنیم کدام مراکز تعداد بیشتر از محصولات را برای تولید بهتر و بیشتر پوشش می‌دهند، می‌توان به استان‌های خوزستان، فارس، مغان، گلستان، مرکزی، لرستان، اصفهان، کرمانشاه، ایلام و…. اشاره کرد. از مراکز فعال فقط در تولید بذر گندم و جو می‌توان به استان‌های فارس، خوزستان، گلستان، کرمانشاه و کردستان و مغان اشاره کرد.

آیا بذر پرورشی انواع و طبقه‌بندی خاصی دارد؛ میزان ارزبری برای اصلاح این بذور چه مقدار است؟
در مورد انواع بذر پرورشی اصلاح شده در کل محصولات زراعی که پیشتر گفتیم، ما از نظر تولید «بذر» دو گروه محصول زراعی داریم، یکی «خودگشن» (خودبارور) مانند گندم یا حبوبات به طور کلی، برخی ارقام و بذور نیز وجود دارند که «دگرگشن» (دگربارور) هستند. در مجموع 6 طبقه بذری در گندم (خودگشن) وجود دارد، به جز بذر «بیریدر» که خودمان اصلاح کردیم و برای مثال یک کیلو از آن در اختیار خود موسسه است؛ از اقلام مختلف می‌توان به، پرورشی یک، پرورشی دو، پرورشی سه، مادری و گواهی شده اشاره کرد. یعنی 5 طبقه مشخص بذری، در گندم وجود دارد. در بذرهایی مانند حبوبات طبقات بذری به این صورت تعریف شده است: سوپر الیت، الیت، مادری، گواهی شده؛ که هر کدام کاربرد خاصی دارد.
در گروه «دگرگشن‌ها» دو طبقه بذری مشخص داریم. یکی طبقه پیش پایه‌ها یا پایه‌های اصلی مادری- پدری، و دیگری نیز بذر هیبرید است. وظیفه موسسات تحقیقاتی مانند موسسه اصلاح بذر آن است که بذر «پرورشی یک» و «پرورشی دو» و تا حدودی «پرورشی سه» در گندم، در گروه حبوبات و بذر گیاهان علوفه‌ای، «سوپر الیت و الیت» است.
در «دگرگشن‌ها»؛ بذرهای مادری، پدری و پیش‌پایه‌ها این محصولات، چون تولیدشان نیاز به تخصص فنی دارد توسط خود محققان در موسسه تحقیقات انجام می‌شود. اما در طبقات مادری و گواهی شده یا بذر هیبرید، چون این بذور نیاز به مزارع خیلی بیشتر و بزرگتری دارند، به طور معمول توسط بخش خصوصی و شرکت‌هایی که شرایط این کار را دارند، تولید می‌شود.

این شرکت‌ها مستقل فعالیت می‌کنند؟
بله مستقل هستند ولی به طور کامل زیر نظر موسسه اصلاح نهال و بذر فعالیت کرده و از نظر علمی و یافته‌های تحقیقاتی نیز توسط ما حمایت می‌شوند. نیاز است که مشاوره‌های فنی را به طور مستقم از موسسه اصلاح بذر و نهال و موسسه ثبت وگواهی دریافت کنند. یعنی قبول شرکتی که خواهان تولید بذر مادری و گواهی شده است؛ مراتبی دارد، ابتدا باید اعلام کنند، زیرساخت‌ها، امکانات و توانایی‌های مجموعه باید بازدید و بررسی شود. برای مثال زمین به اندازه کافی داشته باشد و… زمانی که موسسه از همه امکانات شرکت مطمئن شد اجازه تولید بذر (در بیشتر موارد یکی دو نوع) به آنها داده می‌شود. هم اکنون حدود 270 شرکت تولیدکننده بخش خصوصی فقط در بخش بذر گندم و جو در کشور وجود دارد.

ایران در بین موسسات بین‌المللی اصلاح بذر چه جایگاهی دارد؟
با توجه به تلاش‌های انجام شده در همین زمینه، کشور ما در بخش تولید بذر هسته‌های اولیه گندم و جو حدود 98 درصد، در ذرت 89 درصد و در حبوبات و سورگوم (گیاه علوفه‌ای) 100 درصد و در گیاهان علوفه‌ای نیز 100 درصد خودکفا باشیم. در واقع این اقلامی که برای شما نام برده شد، هیچ نیازی به واردات بذر و هسته‌های اولیه آنها نداریم. با توجه به آنچه که گفته شد جایگاه مناسبی داریم چون در اقلام اصلی امنیت غذایی و تولید پایدار تاحدود زیادی پیشرو هستیم.

میزان ارزبری تولید و اصلاح بذر و نهال چه مقدار است؟
در مورد بذر و خرید بذر، سه حالت وجود دارد، یک بخش که به شیوه رسمی وارد یا کشور خارج می‌شود که میزان ارزبری یا ارزآوری آن مشخص است. بخشی از بذرها نیز به شیوه غیررسمی (قاچاق) مانند برخی کالاها وارد کشور می‌شود که آمار دقیقی از آن در دست نیست. برخی نیز ارقامی هستند که زارع پس از یکبار خرید می‌تواند بخشی از بذر را نگهداری کرده و از آن دوباره کاشت کند که به آن بخش «خود مصرفی» می‌گویند.
براساس آمار موسسه ثبت و کنترل گواهی بذر که در سال 1402 منتشر شده (مرجع اصلی آمار در بخش اصلاح بذر این مرکز است) میزان بذر غلات آبی که شامل گندم، جو و تریتیکاله بوده و در طبقات پرورشی یک، دو و سه است، در سالی که گذشت 1409 تن، هسته‌های اولیه تولید شده است که با توجه به تعرفه‌های دولت تعریف کرده و هر سال اعلام می‌کند، حدود 231 میلیارد ریال است.
در زمینه دانه‌های روغنی (سویا، کلزا، و….) در طبقه هسته‌های اولیه سوپر الیت، الیت و والدین، حدود 41 تن بذر هسته اولیه تولید شده که ارزش ریالی آن (بازهم با توجه به تعرفه دولتی) 24 میلیارد ریال است.
در مورد ذرت و گیاهان علوفه‌ای در طبقه پیش پایه و سوپر الیت، حدود 11 تن هسته اولیه تولید شده که حدود 19 میلیارد ریال، ارزش ریالی آن بوده است. در مورد سبزی‌های زراعی و حبوبات آبی، در طبقات پرورشی یک، دو، سه و سوپر الیت، حدود 17 تن هسته اولیه بذر تولید شده که 11.2 میلیارد ریال، ارزش ریالی آن بوده است. به طور کلی مجموع چهار گروه نام برده شده، در طبقات مختلف بذری در سال گذشته 1477 تن بذر هسته‌های اولیه در موسسه و مراکز زیر مجموعه (که گفته شد) تولید شده است. هم‌اکنون ارزش ریالی آن حدود 285 میلیارد ریال است. کل این آمار فقط مربوط به تولید هسته‌های اولیه است. در طبقه مادری و گواهی شده جدای از این آمار است.
در سال 1402 میزان، تولید بذر مادری و گواهی شده «رسمی» گندم و جو آبی، 314 هزارو 372 تن مجموع بذر تولید شده در این طبقات بوده که ارزش ریالی آن 46 هزار و 793 میلیارد ریال بوده است. البته در مورد بذر هیبرید ذرت 6هزار و 741 تن، تولید شده که ارزش ریالی آن 5هزار و818 میلیارد ریال بوده است. در مورد بذر سورگوم و ارزن، به صورت رسمی 358 تن بذر مادری تولید شده که ارزش آن 154 میلیارد ریال بوده است. برای ذرت و به طور کلی گیاهان علوفه‌ای، بذرهای هیبرید، مادری و گواهی شده، حدود 7هزارو99 تن بذر تولید شده که آن 5هزارو972 میلیارد ریال بوده است.
تولید بذر گواهی شده دانه‌های روغنی (رسمی) حدود 1556 تن تولید شده که ارزش ریالی آن حدود 754 میلیارد ریال بوده است. تولید بذر گواهی شده سبزی و سیفی (رسمی) 35 تن تولید بذر داشتیم که ارزش آن 17.3 میلیارد ریال بوده است.
همه این آمارهای اعلام شده آمارهای رسمی است، اگر قرار باشد آمارهای غیر رسمی و خود مصرفی را نیز به آن اضافه کنیم، اعداد گفته شده بسیار بیش از این خواهد بود. به طور کلی موسسه اصلاح بذر با تولید بذر طبقات مختلف در چهار گروهی که نام برده شد، توانسته، سالانه نزدیک به 570 میلیون دلار صرفه‌جویی ارزی انجام دهد. چون این بذرها لازم است باید چاره‌ای جز واردات آن نبود و به طور قطع هزینه واردات آن بسیار بیش از این مقدار بود. از این مبلغ حدود 88 درصد آن مربوط به صرفه جویی در بخش غلات، حدود 6 درصد دانه‌های روغنی، حدود 5 درصد ذرت و کمتر از یک درصد سبزی و صیفی است.
به طور کلی اگر قرار باشد، بذور همه این محصولات زراعی را محاسبه کنیم، برآورد شده که حدود یک میلیارد دلار می‌توان از طریق تولید بذر طبقات مختلف گیاهان زراعی در کشور، صرفه‌جویی ارزی شود.
ما تولید محصولات کشاورزی‌مان قبل از انقلاب (یعنی 44 سال قبل) 25 میلیون تن بوده است، اما در حال حاضر به 125 میلیون تن رسیده است. که فقط افزایش 60 میلیون تنی از این مقدار (125 میلیون تن) مربوط به تولید بذور اصلاح شده اولیه ارقام توسط موسسات تحقیقاتی سازمان تات، و رسوخ دانش فنی این ارقام اصلاح شده است.
البته سطح زیر کشت هم در افزایش تولید تاثیر داشته، اما تاثیر بیشتر و مهمتر در بخش «اصلاح بذور» رخ داده است. در کشور ما تا مدتی پیش افزایش سطح زیر کشت مهم بود اما در حال حاضر عملکرد در سطح زیر کشت اهمیت بسیار بیشتری پیدا کرده است. زمانی 700 کیلو در هکتار مقیاس تولید بود اما در شرایط فعلی مقیاس به 12 تن در هکتار افزایش پیدا کرده است. این اتفاق نتیجه کارهای اصلاحی بر روی بذور و پس از آن نحوه کشت محصول است. در واقع افزایش محصول کنونی محصول رشد دانش کشاورزی است!

پروژه تولید بذر اصلاح شده در دولت سیزدهم تا چه اندازه پیشرفت کرده است؟
به طور کلی خودکفایی در تولید بذر ارقام زراعی، در دولت‌های قبل و دولت سیزدهم، جزو اولویت‌های مهم بخش کشاورزی است. موسسه نیز با تمام امکانات در این راستا تلاش کرده است و خوشبختانه اگر امروز در زمینه تولید بذر محصولات اساسی آرامشی حاکم شده، مرهون همین تلاش‌هاست. نتیجه اصلی و مهم آن است که امسال بیش از 10 میلیون تن گندم در کشور تولید شده است. این میزان تولید نشان می‌دهد که افزایش تولید از بخش تولید و کاشت ارقام پر محصول گندم و تولید به موقع هسته‌های اولیه بذر این محصولات به دست آمده است. این نکته به خودی خود یک پیشرفت مهم است. این نکته نشان می‌دهد که در دولت سیزدهم این موضوع جزو اولویت‌ها و سیاست‌های درجه یک وزارت جهاد کشاورزی بوده است.
مؤسسه اصلاح نهال و بذر یک موسسه قدیمی است که حدود 90 سال قبل شروع به فعالیت کرده است. هدف آن تولید محصول بهتر و ارقام پرمحصول بوده است. افراد زیادی در این موسسه بوده‌اند و در این راه و این موسسه زحمت کشیده‌اند که الان حاصل نتیجه آن به ما ارث رسیده است. من به نوبه خودم و از طرف موسسه از تمامی کسانی که در سالهای گذشته در این عرصه حضور داشتند و در سالیان عمر این موسسه زحمت کشیده‌اند قدردانی می‌کنم، یاد و نامشان را گرامی میدارم و به همه آنها خسته نباشید می‌گویم. هدف ما در این موسسه خودکفایی این مملکت در مورد محصولات زراعی و در راس آنها غلات و گندم است. این نقش را محصول نهایی این موسسه نشان می‌دهد. این نشان دهنده اهمیت موسسه است که به عنوان یک ستون در کشاورزی این مملکت ارزش آفرینی می‌کند.

اقتصادسبز آنلاین / اقتصاد سبز آنلاین / اقتصادسبز / اقتصاد سبز / صنایع غذایی / صنعت غذا / کشاورزی / پایگاه خبری صنعت غذا