دکترحسین شیرزاد*

امروزه دیگر نمی توان افزایش قیمت مواد غذایی را به طور کامل با مبانی تقاضا و عرضه فیزیکی توضیح داد. در بازار گندم پاریس، که معیاری برای شاخص قیمت گندم در اروپا محسوب میشود، سهم دلالان مالی از قراردادهای آتی گندم جهت خرید از 35 درصد بهره در می 2018 به 67 درصد در آوریل 2022 افزایش یافته است. به عبارت دیگر، تا آوریل 2022، هفت نفر از هر 10 خریدار قرارداد آتی گندم، سفته بازانی در قالب شرکت‌های سرمایه‌گذاری، صندوق‌های سرمایه‌گذاری، سایر مؤسسات مالی و نهادهای غیر مرتبط تجاری بودند که فقط و فقط هدفشان سود بردن از افزایش قیمت‌ها و تأثیر گذاری بواسطه سفته بازی بر قیمت محصولات کشاورزی و نوسانات بازده بود. سفته‌بازان در فعالیت‌های تجاری کوتاه‌مدت تلاش می‌کنند تا از تغییرات قیمت سود کسب کنند . البته تعداد سفته‌بازان در بازارهای کالاهای بین‌المللی کشاورزی در دو دهه اخیر به‌دلیل آزادسازی بازار و مالی‌سازی بسیاری از کالاهای کشاورزی و همچنین توانایی انجام تسویه نقدی افزایش یافته است. با این حال، در برخی موارد، زمانی که تعداد موقعیت‌هایی که سفته‌بازان در اختیار دارند، از تعداد موقعیت‌هایی که در موقعیت‌های خرید و فروش تجاری دارند، بیشتر شود، فعالیت سفته‌بازی می‌تواند از کنترل خارج شود. در بسیاری از موارد، حتی شرکت‌کنندگان تجاری سنتی در بورس ها نیز درگیر فعالیت‌های سوداگرانه می‌شوند. داده های Euronext، بورس کالای اروپا، نشان می دهد که بین ژانویه 2020 تا مارس 2022، صندوق های سرمایه گذاری موقعیت خرید خالص خود را تقریباً چهار برابر افزایش دادند. دلالان، کالاهای اساسی کشاورزی را تنها با هدف “به دست آوردن سود سوداگرانه” خریداری می کنند. در واقع انگیزه‌های آن‌هاست که شکل‌گیری قیمت‌ها ، دنبال کردن روند یا تقویت روند قیمت گندم و سایر غلات را دیکته می‌کند. طبق تحقیقات انجام شده در بهار 2023 ، سفته بازی بیش از حد، در بازار آتی در بورس های کالایی حداقل 10 کشور، نوسانات بازار را افزایش داده است و بسیاری از سرمایه گذاران کوتاه مدت در بازار آتی تأثیر بی ثبات کننده ای بر بازار غلات داشتند. البته نقش سفته بازی را در افزایش قیمت مواد غذایی در سال‌های 2008، 2009 و 2011 نیز بدین گونه بوده است. این واقعیت که اینها صندوق های سرمایه گذاری و کارتل های مالی هستند که در بازار کالاهای کشاورزی جسورانه عمل می کنند بسیار مهم است زیرا صندوق های سرمایه گذاری هیچ علاقه مستقیمی به نوع کالا ندارند و آن را فقط به عنوان یک “طبقه از انواع دارایی” می بینند. فرق این صندوق ها با یک تاجر سنتی غلات در آن است که تاجران می‌توانند بگویند، در حال پوشش ریسک هستند، زیرا پیش‌بینی می‌کنند که به دلیل ادامه جنگ اوکراین شوک‌های عرضه ایجاد شود، اما صندوق‌های سرمایه‌گذاری فقط به بازده مالی (سفته‌بازی) علاقه‌مند هستند. در ادبیات مالیه؛ فعالیت های سفته بازی در میان بسیاری از بازارها رایج است، به ویژه بازارهایی که در آن هزینه های مبادله حداقل است و کالاهای معامله شده استاندارد و نقدشونده هستند، مانند بازارهای مالی، از جمله بازارهای آتی کشاورزی؛ در واقع قراردادهای آتی قراردادهای استاندارد شده بین دو طرف برای خرید یا فروش دارایی استاندارد شده با کمیت و کیفیت معین به قیمت ثابت در تاریخ آتی هستند. تولیدکنندگان و مصرف کنندگان کالاهای کشاورزی که به عنوان «شرکت کنندگان در بازار تجاری» نیز شناخته می شوند، آنها را به کار می گیرند تا از خود در برابر تغییرات قیمت و نوسانات محافظت کنند. به طور معمول، مقدار متفاوتی از تقاضا برای محافظت در برابر افزایش یا کاهش قیمت ها وجود دارد. این امر منجر به تفاوت بین موقعیت‌های خرید و فروش کوتاه تجاری می‌شود. نظریه‌های سنتی اقتصادی که نقش و تأثیر سفته بازی بر قیمت دارایی‌ها در بازارها را بررسی می‌کنند، نظریه‌های “مالیه رفتاری مؤثر بر حرکت و دینامیزم بازار” هستند.حتی اگر سفته بازان نقدینگی و اطلاعات جدیدی هم به ارمغان بیاورند، از سوی دیگر، اهداف متفاوتی نسبت به کاربران تجاری معمولی دارند که به دنبال محافظت از خود در برابر ریسک قیمت هستند، و الگوهای رفتاری آنها ممکن است منجر به ایجاد فرصت هایی برای رونق و افزایش قیمت و تشدید قیمت‌های کالایی شود که معرف ارزش واقعی آنها نیست. به نظر می رسد سفته بازی های مالی؛ پویایی قیمت های غلات اساسی را طی سه سال گذشته تشدید کرده است. طرفه اینکه ارزیابی داده‌های کمیسیون معاملات آتی کالا (CFTC) مستقر در ایالات متحده طی بازه زمانی 2021 تا ششماهه 2023 افزایش فعالیت سفته‌بازی گندم در هیئت تجارت شیکاگو (CBOT)، قدیمی‌ترین مبادلات آتی و اختیار معامله در جهان نشان می‌دهد. جنگ، تحریم وآشفتگی اقتصادی، قیمت‌گذاری را مخدوش نموده است. چنانکه پوزیشن‌های خرید خالص وجوه شاخص در گندم زمستانه قرمز نرم – که معمولاً برای تهیه کیک‌های اسفنجی، کلوچه‌ها و کراکر استفاده می‌شود – در اواسط مارس 2022 به بالاترین سطح 9 ساله افزایش یافت به موازات آن، قیمت نیز 75 درصد افزایش یافت و به رکوردهای بی سابقه رسید. پس از ادامه دار شدن جنگ روسیه به اوکراین، پول مدیریت شده در حال خرید قراردادهای آتی طولانی گندم زمستانی قرمز نرم بوده است. معامله گران ، 58 درصد از قراردادهای آتی بلند مدت را در اختیار داشتند که بالاترین سهم آنها از سال 2014 است. بی تردید، افزایش سهم تجارت “غیرتجاری”، خطر جدا شدن رفتار معامله گران از اصول بنیادی بازرگانی متعارف غلات و هدایت استراتژی های مالی را افزایش می دهد که منجر به افزایش قیمت مواد غذایی و افزایش نوسانات میگردد و این خطر وجود دارد که گمانه زنی های بیش از حد به نوسانات و افزایش قیمت مواد غذایی کمک کند. پس از مسئله روسیه به اوکراین، بانک‌های بین‌المللی شروع به طراحی روش‌هایی برای سرمایه‌گذاران خرد کردند تا روی افزایش قیمت مواد غذایی شرط‌بندی کنند. در 7 مارس، 2022 زمانی که گندم به بالاترین قیمت خود رسید، تیم مدیریت ثروت “جی پی مورگان” مقاله ای را منتشر کرد که مشتریان را به سرمایه گذاری در صندوق های کشاورزی تشویق می کرد. در هفته اول ماه مارس، “صندوق های معامله شده در بورس کالایی یا ETF ها، که برای تجارت عمومی باز هستند 4.5 میلیارد دلار سرمایه گذاری دریافت کردند. تا آوریل، دو ETF برتر کشاورزی 1.2 میلیارد دلار سرمایه‌گذاری خالص سرمایه‌گذار را جذب کردند که در مقایسه با تنها 197 میلیون دلار برای کل سال 2021 رکورد قابل توجهی به شمار می رود. گزارش ISEP همچنین اشاره می‌کند که سهم سفته‌بازانی که موقعیت‌های خرید را در بازار دارند به سطوحی رسیده است که در طول بحران غذایی 2007-2008 مشاهده شد وقیمت‌ها را به شدت افزایش داد. قیمت‌های بین‌المللی ذرت 70 درصد، برنج 180 درصد و گندم 120 درصد نسبت به سطح خود در اواسط سال 2007 افزایش یافته در نتیجه حداقل 40 میلیون نفر به گرسنگی کشیده شدند. برخی از مدل‌های شبیه‌سازی بعدی این رقم را 63 میلیون نفر اعلام کردند و گفتند که فقر بین 100 تا 200 میلیون نفر افزایش یافته است. بنابراین سرمایه گذاران نهادی در تورم غذا و انرژی نقش داشته و اگر نگوییم اصلی‌ترین، یکی از عوامل مؤثر بر قیمت کالاهای امروز هستند. امروز هم نقش فعالیت های سفته بازی در افزایش قیمت مواد غذایی مانند سال 2008 تحت تأثیر عوامل پایه اقتصادی یعنی ” تقاضا و عرضه غلات” نیست و اصولا به مسئله تولید جهانی غلات ارتباطی ندارد بلکه با وجود افزایش پیوسته تولید غلات در 20 سال گذشته، به تحرکات سفته بازان، وابسته بوده و ناکامی رگولاتورها در ارائه قوانین سختگیرانه در مورد سفته بازی در بازارهای کالا تا حدودی عامل نوسانات قیمتی در این عرصه بوده است. چنانکه در اوج نوسان مواد غذایی، تولید غلات جهان در واقع از 2.78 میلیارد تن در سال های 2020-2021 به 2.8 میلیارد تن در سال های 2021-2022 افزایش یافته بود. به گفته سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو)، قیمت مواد غذایی 34 درصد بیشتر از این زمان در سال 2021 بوده است و از سال 1990، زمانی که فائو شروع به ثبت آنها کرد، هرگز به این بالا نبوده است. برآوردهای بانک جهانی هشدار می دهد که به ازای هر یک درصد افزایش قیمت مواد غذایی، 10 میلیون نفر در سراسر جهان در فقر شدید قرار می گیرند. فراتر از کمبود فوری غذا، پدیده ای طولانی مدت و به همان اندازه نگران کننده است که کارشناسان آن را «گرسنگی پنهان» می نامند که به عنوان کمبود ریز مغذی های ضروری شناخته می شود، عارضه زمانی رخ می دهد که مصرف کافی ویتامین ها و مواد معدنی برای حفظ سلامت و رشد خوب وجود نداشته باشد. این پدیده هم برای کودکان و هم برای بزرگسالان اتفاق می افتد. تحقیقات “بین المللی گرسنگی” نشان داد که سفته بازی های بیش از حد توسط شرکت های سرمایه گذاری و صندوق ها در بازارهای کالا به افزایش قیمت ها کمک کرده است. ارتباط قوی بین سفته بازی، مشتقات و نوسانات و افزایش قیمت در بازارهای کالا با بازیگری این نهادهای مالی وجود دارد و تا کنون فعالیت های سفته بازی توسط صندوق های تامینی، بانک های سرمایه گذاری و صندوق های بازنشستگی بر گرسنگی تأثیر منفی گذارده و سطح و فقر در سراسر جهان را تشدید کرده است این سرمایه گذاران نهادی واقعاً روی گرسنگی جهانی شرط بندی نموده و آن را تشدید می کنند. سفته بازی باعث می شود این بازارها بی ثبات تر شوند . در دو سال گذشته صندوق‌ها و شرکت‌های سرمایه‌گذاری سهام خود را در کالاهای کشاورزی افزایش داده‌اند. چنانکه سهم سفته بازان (یعنی اپراتورهای پول مدیریت شده غیرتجاری) در بازارهای گندم و ذرت از پایان سال 2020، زمانی که تورم جهانی شروع به افزایش قیمت مواد غذایی کرد، به طور قابل توجهی افزایش یافته است. فعالیت‌های سفته‌بازی توسط سرمایه‌گذاران نهادی قدرتمند که عموماً به اصول بازار کشاورزی بی‌اعتنا هستند، به ناامنی جهانی غذایی کمک کرده و در غیاب یک رگولاتوری متعهد و منسجم، این رفتارهای مالی، مستقیماً بحران غذا را در آینده تشدید می نماید.

* تحلیل گر و دکترای توسعه کشاورزی

اقتصادسبز آنلاین / اقتصاد سبز آنلاین / اقتصادسبز / اقتصاد سبز / صنایع غذایی / صنعت غذا / کشاورزی / پایگاه خبری صنعت غذا