دکتر حسین شیرزاد *

24 فوریه 2023 مصادف با یک سالگی جنگ روسیه و اوکراین است که در آن تاریخ، نیروهای روسیه به طور چشمگیری درگیری یک «عملیات نظامی ویژه» را آغاز نمودند. اگرچه در یک سال پس از آن، اوکراین با کمک متحدان اروپایی و آمریکایی مقاومت کرد. اما جنگ خسارت قابل توجهی به کشاورزی و لجستیک اوکراین، به ویژه در مناطق شرقی که بیشتر تحت تأثیر جنگ قرار گرفته اند، وارد کرده است. اگر بخواهیم تأثیر درگیری روسیه و اوکراین بر عرضه ذرت و گندم اوکراین در سالگرد یک سالگی جنگ ارزیابی کنیم، برآوردهای اخیر دانشکده اقتصاد «کی اف» حاکی از آن است که بیش از 6.6 میلیارد دلار زیرساخت کشاورزی تخریب شده است. همچنین جنگ توانایی کشاورزان اوکراینی را برای تولید و ارسال محصولات خود به میزان قابل توجهی محدود کرده است. همان منبع تخمین می زند که جنگ 36.2 میلیارد دلار هزینه های غیرمستقیم اضافی را نیز به کشاورزی تحمیل کرده است که عمدتاً به صورت تولید از بین رفته و هزینه های لجستیکی بالاتر برای ادامه صادرات محصولات کشاورزی است. تولیدات کشاورزی از دست رفته اوکراین به دلیل جنگ اهمیت جهانی دارد زیرا اوکراین صادرکننده عمده غلات و دانه های روغنی است – به ویژه ذرت و گندم همچنین جو، آفتابگردان و روغن آفتابگردان و سایر کالاها-آمارها نشان می دهد که سهم اوکراین از صادرات جهانی ذرت و گندم بین سال های 2000 تا 2020 با گسترش تجارت بین المللی افزایش یافته است. در این زمان، گسترش صادرات اوکراین سهم فزاینده ای از تجارت جهانی را به خود اختصاص داده چنانکه در سه سال “بازاریابی غلات”قبل از جنگ (2018/19، 2019/20، و 2020/21)، صادرات اوکراین 15 درصد تجارت جهانی ذرت و 10 درصد تجارت جهانی گندم را تشکیل می داد. در این دوره، اوکراین چهارمین کشور بزرگ صادرکننده ذرت و پنجمین کشور بزرگ صادرکننده گندم در جهان بود. اوکراین به طور گسترده ای به عنوان یک تولید کننده “کم هزینه” غلات نیز در دنیا شناخته شده است. چنانکه مقایسه هزینه های بین المللی تولید غلات نشان می دهد که هزینه های هر هکتار غله از مزارع اوکراینی به طور قابل ملاحظه ای کمتر و بازدهی بالاتری نسبت به بیشتر تولیدکنندگان در سایر کشورهای عمده صادرکننده غلات دارند. این توان صادراتی کارآ، به اوکراین اجازه می دهد تا بتواند در بازارهای صادراتی حساس به قیمت، به ویژه در خاورمیانه و شمال آفریقا به راحتی رقابت کند. لذا از دست دادن تولید غلات اوکراین به دلیل جنگ پرهزینه است زیرا این تولید را تنها می توان با کالاهایی با هزینه هایی به مراتب بالاتر از سایر مناطق تولید غلات و دانه های روغنی جایگزین کرد. برای درک اینکه چگونه انتظارات در مورد تولید و صادرات محصولات اوکراین از آغاز جنگ تغییر کرده است، باید پیش بینی های انجام شده توسط USDA در ترازنامه جهانی ذرت و گندم که هر ماه به عنوان بخشی از گزارش برآورد عرضه و تقاضای کشاورزی جهانی (WASDE) منتشر می شود را در نظر گرفت.البته برآوردهای WASDE ممکن است تصویری ناقص از شرایط فعلی در اوکراین در این لحظه باشد اما با این حال، ارزیابی به طور دینامیک و مداوم در طول زمان تغییر میکنند، به طوری که تغییرات در این تخمین ها نشان دهنده تقریب خوبی از تغییرات در انتظارات سطح بازار است. تولید ذرت و گندم پیش بینی شده توسط WASDE برای اوکراین نشان می دهد که تغییرات در انتظارات برای تولید ذرت و گندم اوکراین در شش ماهه پیش روی محتمل است و تولید پیش بینی شده توسط WASDE ماه به ماه برای سال بازاریابی فعلی 2023 نسبت به هر یک از سه سال بازاریابی قبلی تغییر کرده است (معمولا. USDA پیش بینی های اولیه را برای ترازنامه جهانی غلات در ماه مه قبل از شروع سال بازاریابی منتشر می کند. یعنی پیش‌بینی‌ها برای سال بازاریابی 2022/23 که از 1 سپتامبر 2022 آغاز می‌شود، در ماه مه 2022 منتشر شد برآوردهای تولید معمولاً تا ماه مه بعدی نهایی می‌شوند و سایر مقادیر ترازنامه تا دسامبر بعد از سال بازاریابی نهایی می‌شوند. یعنی می 2023 و دسامبر 2023 برای سال بازاریابی 2022/23.) در این بین، با تغییر داده ها و انتظارات موجود، پیش بینی ها متفاوت است). مطایق داده ها، اوکراین در سال 2021 حدود 41 میلیون تن ذرت تولید کرد که نسبت به سال قبل که خشکسالی تولید را به حدود 30 میلیون تن محدود کرده بود، جهش قابل توجهی داشت. اما آمارها کاهش چشمگیر تولید تخمینی ذرت را در طول فصل رشد 2020/21 نشان می دهد، طرفه اینکه در آن سال، برآوردهای تولید 25 درصد نسبت به سطوح اولیه پیش بینی کاهش یافته، چنانکه تولید گندم در سال 2021 نسبت به سال 2020 بازگشت مشابهی را تجربه کرد و از 26 میلیون تن به 33 میلیون تن افزایش یافت.آمار حکایت از آن داردکه هم عملکرد ذرت و هم گندم در اوکراین برای سال 2021 بالاتر از سطح بلندمدت 25 ساله بود، به طوری که عملکرد گندم رکورد بالاتری داشت و عملکرد ذرت تنها پس از سطح مشاهده شده در سال 2018 در رتبه دوم قرار داشت. اما تأثیر جنگ بر انتظارات تولید 2022/23 از این تاریخ به بعد خود را بر کریدورهای غلات تحمیل میکند. برآوردهای اولیه وزارت کشاورزی ایالات متحده، تولید ذرت و گندم اوکراین را به میزان حدود 20 میلیون تن در هر کدام نشان می دهد این کاهش در حدود 45 درصدی برای ذرت و کاهش یک سومی برای گندم در مقایسه با میانگین سه سال قبل در مقام مقایسه با پیش‌بینی‌های اولیه تولید سال 2022 که در می 2022 منتشر شد دو تغییر عمده داشت، تخمین‌های تولید ذرت اوکراین تا پاییز به طور قابل‌توجهی به 31.5 میلیون تن افزایش یافته بود که سپس به حدود 27 میلیون تن کاهش یافت اما، برآورد تولید گندم در حدود 21 میلیون تن نسبتاً ثابت باقی ماند. بنظر می رسد بر اساس داده های WASDE بدترین ترس ها در مورد از دست رفتن تولید ذرت اوکراین هنوز محقق نشده است. چون تولید ذرت برای سال 2022 نسبت به میانگین سه ساله قبلی تنها 25 درصد کمتر از پیش بینی اولیه 45 درصدی است. در همین حال، تولید گندم 28 درصد یا کمی کمتر از برآورد اولیه یک سوم کاهش یافته است. قبل از جنگ، اوکراین 6-7 میلیون تن در ماه و تقریبا 70 میلیون تن در هر فصل غلات صادر می کرد . البته از یاد نبریم که نتایج متفاوت برای ذرت و گندم تا حدی تابعی از تقویم زراعی است. نتایج متفاوت بر اساس کالا نیز تابعی از محل تولید محصول در اوکراین است.چون تولید گندم در بخش جنوب شرقی اوکراین متمرکز است) که بیشترین تأثیر را از جنگ دیده است) اما تولید ذرت بیشتر در مرکز شمال کشور متمرکز شده است( که کانون تهاجم اولیه روسیه بود اما از آن زمان کمتر تحت تأثیر مستقیم درگیری قرار گرفته است). بنابراین اگر تولید اوکراین در داخل اوکراین به دام بیفتد،یا محبوس گردد، ممکن است به دلیل چالش‌های لجستیکی ناشی از درگیری و در دسترس نبودن کشورهای واردکننده، به بازارهای جهانی تلف شود. تا 20 اکتبر، 363 کشتی با 8.1 میلیون تن غذا از سه بندر اوکراینی تحت پوشش توافقنامه استانبول خارج شدند. بیشترین مقدار – 3.4 میلیون تن – ذرت، گندم – 2.4 میلیون تن، کلزا – 0.6 میلیون تن است. تقریباً نیمی از این حجم به کشورهای اروپایی ارسال شد – 3.9 میلیون تن. آفریقا با 1 میلیون تن، آسیا – 3.2 میلیون تن عرضه شد. به طور کلی، جغرافیای صادرات دریایی اوکراین 38 کشور را در بر می گیرد. این نسبت به طرف روسی اجازه داد تا اعلام کند که غلات اوکراینی به خاطر نجات مردم از گرسنگی به آفریقا نمی رود، بلکه به سمت«خریداران ثروتمند» می رود. به هرصورت اوکراین باید صادرات غلات خود را احیا کند. لجستیک قوی تر ممکن است با شناسایی مراحل زنجیره تامین و بهبود آنها توسط اجزای منفرد ( به عنوان مثال ، انبارهای انبار در اوکراین، حمل و نقل ریلی از این تاسیسات به مرز، و به پایانه های صادرات غلات در بنادر اتحادیه اروپا) ایجاد شود و با گسترش دایره ذینفعان و همگام سازی اطلاعات بین آنها. یک رویکرد فراگیر – افزایش سطح مشارکت همه ذینفعان در فرآیند و مزایای توسعه اقتصادی – با هدف تنوع بخشیدن به زنجیره های تامین و به حداقل رساندن کاهش ظرفیت بدون سرمایه گذاری در نظر گیرد. قبل از جنگ، اوکراین تقریباً دو سوم تا سه چهارم ذرت و گندم خود را صادر می کرد. در گزارش های اولیه WASDE پس ازاین رخداد، انتظارات برای صادرات اوکراین کاهش یافت. تا اینکه در آوریل 2022، ( USDA) صادرات ذرت را 23 میلیون تن و صادرات گندم را 19 میلیون تن تعیین کرد. این میزان در مقایسه با سطوح قبل از جنگ در اوایل فوریه 2022، حدود 32 و 21 درصد کاهش داشت. البته پیش‌بینی‌های صادرات ذرت بعداً اندکی بهبود یافت، اما صادرات گندم بهبود نیافت. در حال حاضر پیش بینی های صادرات برای سال 2022/23 نسبت به سطوح اولیه گزارش شده در ماه می 2022 به میزان قابل توجهی افزایش یافته است. در ابتدا نیز صادرات ذرت برای سال 2022/23 را 9 میلیون تن برای ذرت و 10 میلیون تن برای گندم پیش بینی کرده بود. این کاهش به ترتیب تقریباً دو سوم و نیمی از سطوح بلندمدت گذشته بود. در حالی که این پیش‌بینی‌های اولیه با نگاهی به گذشته، بسیار وحشتناک به نظر می‌رسند، باید توجه داشت که حرکت صادرات غلات اوکراین در زمان انجام این پیش‌بینی‌ها تقریباً متوقف شده بود. در جولای 2022، روسیه و اوکراین توافق کردند که برخی از بنادر دریای سیاه اوکراین را برای محموله های غلات دریایی بازگشایی کنند. البته طرح غلات دریای سیاه فعالیت صادرات قابل توجهی را تسهیل کرده و انتظارات در مورد مقدار صادرات غلات اوکراین در سال 2022/23، به ویژه برای ذرت را بهبود بخشیده است. از تابستان 2022، پیش‌بینی‌های صادرات اوکراین برای سال 2022/23 به‌طور چشمگیری افزایش یافته است و پیش بینی ها از 13.5 میلیون تن به 22.5 میلیون تن و گندم با افزایش 3.5 میلیون تن به 13 میلیون تن رسیده است. البته حجم صادرات بالای ذرت اوکراین باعث کاهش مضیغه کلی بازار جهانی غلات خوراکی شده است. چون 13.5 میلیون تن ذرت صادراتی تقریباً 7 درصد از تجارت جهانی ذرت را تشکیل می دهد. داده های ارائه شده توسط سرویس تحقیقات اقتصادی USDA نشان می دهد که به نظر می رسد حرکت غلات از اوکراین تحت ابتکار غلات دریای سیاه تا حدی بر صادرات ذرت متمرکز شده است تا گندم ؛ اما در چشم انداز گندم ژانویه 2023 حرکت اولیه تحت این طرح به دنبال پاک سازی ذخایر عقب مانده ذرت در دوره اوت تا اکتبر بود که در آن صادرات گندم معمولاً غالب بود. بی تردید انتظارات مربوط به اندازه ذخایر غلات اوکراین نیز تحت تأثیر جنگ قرار گرفته است و پس از تهاجم روسیه در فوریه 2022 به طور قابل توجهی افزایش یافته؛ بهرحال اقتصاد کشاورزی اوکراین به شدت صادرات محور است، آمارهانشان می دهد که چگونه پیش بینی شده که ذخایر نهایی ذرت و گندم اوکراین پس از فوریه 2022 تغییر کرده است. پیش بینی ذخایر پایانی ذرت محصول قدیمی پس از شروع جنگ از حدود 1.5 میلیون تن به 7 میلیون تن افزایش یافت. برآوردهای ذرت محصول جدید نیز به همین ترتیب بالا بود و به حداکثر 12 میلیون تن رسید.در حال حاضر حرکت صادرات غلات اندکی بهتر از پیش‌بینی‌ هاست به نحوی که تخمین‌های ذرت را در سال‌های 2022/23 به تنهایی 3.4 میلیون تن کاهش داده است که بسیار نزدیک‌تر به سطوح بلندمدت است. ذخایر نهایی گندم نیز برای سال 2021/22 از حدود 2 میلیون تن به 6 میلیون تن افزایش یافته بود. برآوردهای موجودی نهایی محصولات جدید مشابه سطوح نهایی محصولات قدیمی بود، اما از آن زمان کاهش یافته است. با این حال، هنوز کاهش پیش‌بینی‌شده ذخایر گندم بسیار کمتر از تغییر ذرت است. اما اینکه چه زمانی و چگونه اوکراین سهم اش از بازار را به سطوح بلندمدت کاهش می دهد، یک سوال برجسته باقی مانده است. در حقیقت تغییرات در تولیدات کشاورزی اوکراین در سال گذشته نشان دهنده تأثیرات شدید جنگ بر نوسانات بازار است. بلافاصله پس از تهاجم روسیه به اوکراین، قیمت کالاهای کشاورزی افزایش یافت و قیمت آتی ذرت مه 2022 برای تحویل محصول قدیمی 1.32 دلار در هر بوشل یا 19 درصد بین 24 فوریه تا 18 آوریل افزایش یافت. قیمت آتی گندم مه 2022 محصول قدیمی 2.36 دلار در هر بوشل یا 27 درصد در مدت مشابه افزایش یافت. این در حالی است که اوایل مارس بیش از 13.60 در هر بوشل بود. از بهار 2022، قیمت‌ها با قیمت‌های آتی محصولات قدیمی نزدیک به سطوحی که قبل از شروع جنگ مشاهده می‌شد، تعدیل شده‌اند اگرچه سطح قیمت فعلی در شرایط تاریخی بالا باقی مانده است اما ترکیبی از چشم‌اندازهای بهبود یافته برای صادرات اوکراین و واکنش‌های تولیدگان در کشورهای دیگر، بازار را متعادل کرده است.به طور کلی، به نظر می رسد ابتکار غلات دریای سیاه تأثیر قابل توجهی بر درک بازار از تعادل عرضه و تقاضای جهانی داشته است. تعدیل قیمت ها و افزایش صادرات اوکراین به معنای پایان یافتن تأثیر جنگ روسیه و اوکراین نیست. اولاً، وضعیت روی زمین همچنان نامشخص است و توانایی صادرات اوکراین برای خروج از بنادر دریای سیاه اوکراین با تداوم توافق بین کشورهای متخاصم محدود شده است. اگرچه ابتکار غلات دریای سیاه در فواصل 120 روزه ادامه یافته است، اما هیچ تضمینی وجود ندارد که روسیه موافقت کند که دفعه بعد که قرار است در مارس 2023 تمدید شود، با صادرات بیشتری غله موافقت کند. در آینده، بازارهای ذرت و گندم؛ واکنش ها به عرضه به قیمت های بالا را که در سایر مناطق تولید عمده رخ می دهد با تداوم تلفات عرضه ناشی از جنگ در اوکراین متعادل می کند. چشم انداز صلح و متعاقب آن تولید اوکراین در سال 2023 ممکن است ضعیف تر از سال 2022 و بسیار نامشخص تر باشد. محصول گندم اوکراین در سال 2022 قبل از شروع جنگ کاشته شده بود و در آن زمان لجستیک مورد نیاز برای دریافت نهاده‌های کشاورزی ضروری مانند بذر و کود به مزارع اوکراین ممکن بود اما تامین نهاده ها در حال حاضر دشوارتر از سال 2022 است، حال آنکه که برخی از نهاده‌ها قبل از تهاجم در مزارع استفاده و بهره برداری شده بودند. همچنین در نهایت، بازار باید در نظر بگیرد که در صورت وقوع صلح، ذخایر غلات اوکراین چگونه در بازار جهانی گنجانده خواهد شد. تا کنون که همه این عوامل حاکی از ادامه نوسانات بازار در سال آینده است. پیش بینی برداشت جدید غلات و دانه های روغنی در سال 2022 به طور متوسط 70 میلیون تن بود که با توجه به سطح مصرف داخلی 20 میلیون تنی، 50 میلیون ظرفیت صادرات را تشکیل می داد.برای وصول آسان آن، صادرات ماهانه باید حداقل 6 میلیون تن انجام می شد. بدون “کریدور غلات” دریا، اوکراین می تواند 3 تا 3.5 میلیون تن در ماه را از طریق تمام مسیرهای جایگزین انتقال دهد. در نهایت اینکه تولید و صادرات ذرت و گندم اوکراین بسیار مورد توجه است، زیرا سهم قابل توجهی از بازار جهانی این محصولات را شامل می شود. امروز هم تجار متفق اند که به طور کلی، صادرات ذرت و گندم از اوکراین در سال بازاریابی 2021/22 نسبت به پیش بینی های انجام شده قبل از جنگ 20 درصد کاهش یافته است. سایه عدم قطعیت بر سرعت فعلی صنعت غلات تأثیر گذاشته است. در مناطق مشابه تحت کنترل اوکراین نیز، محصولات جو 60 درصد از سال گذشته کمتر است، البته شرایط نامساعد جوی نیز به آن اضافه شده که فصل کاشت را کند کرده است با این حال، دایره تورم مؤثر بر نرخ حمل و نقل ،کمبود بودجه دولت و بخش خصوصی مشکل هزینه چنین لجستیکی زمین، فرسودگی امکانات مسیرهای غیر دریایی(راه آهن اکرایین به نوبه خود دارای 13 نقطه ورودی است، اما مشکلات در اینجا در سمت دریافت ایجاد می شود. کشورهای اتحادیه اروپا از نظر فناوری قادر به “هضم” چنین حجمی از غلات نیستند. برای مقایسه: صادرات غلات سالانه لهستان حداکثر 5 میلیون تن، بلغارستان – 6 میلیون تن، رومانی – 20-25 میلیون تن است پس زیرساخت ها به سادگی نمی توانند چنین مقدار غله ای را جذب کنند – اصولا چنین پایانه ها و ظرفیت هایی وجود ندارد) و ناتوانی در پیش بینی امکان و نحوه فروش محصول نیز در ابهامات آتی فروش غلات می‌افزاید..

* تحلیلگر و دکترای توسعه کشاورزی