مهندس امیرحسین ابره‌دری *

کشاورزی به مفهوم راه‌ها و روش‌های بهره‌برداری از منابع آب و خاک و انرژی در جهت تأمین نیازهای غذایی انسان همواره در طول تاریخ پایه و اساس بسیاری از تحولات اقتصادی و حتی سیاسی و فرهنگی و اجتماعی در سرتاسر جهان بوده است. به‌طوری‌که امروزه صنعت کشاورزی به‌عنوان چرخه اقتصادی حیاتی در تأمین مایحتاج موردنیاز در سطح جهانی مورد توجه است. در توسعه پایدار کشاورزی، کاهش موارد استفاده بیش از حد از اراضی زیرکشت، کاهش میزان مصرف موادشیمیایی، حفاظت از ذخایر آبی و مراقبت از نسل آینده جزو مباحث اصلی این صنعت می‌باشد.
ایران جزو نخستین کشورهایی است که در آن کشاورزی آغاز شده است و حدود یک سوم از زمین‌های ایران قابلیت کشت و زرع را دارند.
صنعت کشاورزی با میزان اشتغالزایی 25 درصد و اختصاص 18 درصد از تولید ناخالص ملی و گردش مالی بالا در چرخه اقتصادی نقش بسزایی ایفا می‌کند.
استان‌‌های خوزستان‌، فارس، تهران، خراسان رضوی، اصفهان و آذربایجان شرقی نسبت به سایر استان‌‌های کشور در تولید محصولات کشاورزی پیشرو هستند.
کشور ایران در جهت تولید محصولات کشاورزی در اکثر موارد توانایی تولید را دارا می‌باشد و با تولید حدود 90 میلیون تن محصولات زراعی، 25 میلیون تن محصولات باغی، 16 میلیون تن گوشت قرمز، 1.5 میلیون تن محصولات شیلاتی، 2 میلیون تن گوشت مرغ و یک میلیون تن تخم‌مرغ به نوعی می‌تواند در تأمین مایحتاج ضروری جامعه در امرار معاش بی‌نیاز به واردات باشد.
متأسفانه در سالیان اخیر و به‌دلایل متعددی از جمله خودمحوری دولت، وابستگی اقتصادی به نفت، عدم الگوی کشت مناسب، ضعف مدیریت، عدم ترویج مناسب کشت و… سبب شده است که ایران به‌عنوان یکی از مبادی شناخته شده کشاورزی در دنیا نه تنها جایگاه مناسبی در جهان نداشته باشد بلکه به شدت به واردات نیز وابسته شده باشد.آمار و ارقام واردات و صادرات در 9 ماه نخست سال‌جاری نشان می‌دهد که کشور ایران به‌جای قرار گرفتن در ابتدای صف صادرکنندگان محصولات کشاورزی در جایگاه یک کشور نیازمند به واردات ایستاده است. به‌طور مثال به‌صورت خلاصه نگاهی به وضعیت صادرات و واردات کشور در 9 ماهه نخست سال می‌اندازیم.
در بخش صادرات کشور ایران با صادرات 3.5 میلیون تن محصول کشاورزی به ارزش تقریبی 2 میلیارد و 800 میلیون دلار جزو کم‌اثرترین کشورهای هم رده خود قرار دارد. در این زمینه محصولات باغی به ارزش 950 میلیون دلار، سبزیجات و محصولات جالیزی به ارزش 271 میلیون دلار، شیر و لبنیات به ارزش 320 میلیون دلار، ماهی و میگو به ارزش 106 میلیون دلار، گوجه‌فرنگی تازه و فرآوری شده به ارزش 239 میلیون دلار و زعفران به ارزش 107 میلیون دلار نسبت به سایر محصولات کشاورزی در زمره محصولات صادراتی قرار می‌گیرند و مشاهده می‌شود که جای بسیاری از محصولات کشاورزی از جمله چای، برنج، پسته، محصولات صنایع تبدیلی و … در بخش صادرات خالی است.

بیشتر بخوانید: سس‌های جدید Cook Home که پیش‌بند به تن دارند

مقصدهای صادراتی ایران اغلب کشورهای همسایه از جمله عراق، افغانستان، روسیه و امارات هستند. متوسط قیمت هر تن کالای صادراتی کشاورزی 696 دلار و هر تن کالای صادراتی غیرنفتی 286 دلار است و این یعنی صادرات محصولات کشاورزی بیش از 140 درصد نسبت به صادرات سایر محصولات غیرنفتی بازده مالی و ارزی دارد.
در بخش واردات متأسفانه به موارد تأسف برانگیزی بر می‌خوریم، در مقوله واردات کشور ایران با واردات نزدیک به 14 میلیون تن محصولات کشاورزی به ارزش تقریبی 7.5 میلیارد دلار جزو کشورهای وابسته به واردات قلمداد می‌شود. در این زمینه رتبه محصولاتی همچون ذرت به ارزش یک میلیارد و 200 میلیون دلار، برنج یک میلیارد دلار، سویا 726 میلیون دلار، جو 477 میلیون دلار،‌ در زمره محصولات وابسته به واردات قرار می‌گیرند. مبادی وارداتی این محصولات اغلب کشورهای ترکیه، هند، امارات و روسیه هستند.
نگاهی اجمالی و مختصر به واردات و صادرات محصولات کشاورزی نشان می‌دهد که کشور ایران در زمینه تجارت جهانی با تراز تجاری منفی 5 میلیارد دلار در 9 ماه ابتدایی سال مواجه بوده است.
کشور ایران در دهه‌های اخیر همواره با مشکلات سیاسی و اقتصادی عدیده‌ای از جمله تحریم و جنگ مواجه بوده است و متأسفانه در یکسال اخیر مشکل جهانی کرونا نیز به دیگر معضلات این صنعت اضافه شده است. شرایط بحرانی کرونا سبب تعطیلی بسیاری از کسب و کارها، کاهش رونق فروش، عدم مراوده تجاری، بین شرکت‌های داخلی و خارجی و… شد و سبب شد تا بسیاری از محصولات کشاورزی با لطمات جبران‌ناپذیری مواجه شوند.
البته باید عنوان کرد که مشکلات و معضلات این صنعت هیچ‌گاه بر پایه کلی جهانی نبوده و ریشه بسیاری از این مشکلات به داخل کشور باز می‌گردد.
متأسفانه در امر تولید محصولات در بخش کشاورزی کشور ایران همواره با مشکلاتی ثابت و حل نشدنی مواجه است که دولت در رفع این مشکلات هیچ اقدام مؤثری انجام نداده است. از بزرگترین مشکلات بخش کشاورزی می‌توان به نوسانات قیمت نهاده‌ها در بخش دام و طیور، نبود ماشین‌آلات مدرن کشاورزی، یکپارچه نبودن زمین‌های کشاورزی، عدم ارایه الگوی کشت مناسب، کمبود منابع آبی، پایین بودن قیمت خرید تضمینی توسط دولت و… اشاره کرد که در تمامی موارد نقش دولت بسیار واضح است.
تأثیر منفی دولتمردان و سیاستگزاران در یکسال اخیر بسیار مشهود بود، به‌طوری‌که مشاهده می‌شود در یکسال اخیر بسیاری از محصولات کشاورزی با افزایش قیمت حدود 100 درصدی مواجه بوده‌‌اند. به‌طور مثال در اسفندماه سال 98 قیمت مرغ به ازای هر کیلوگرم 11.900 تومان بوده در حالی‌که در بازه زمانی یکساله در مقایسه با سال قبل این رقم به عدد قابل توجه 24 هزار تومان افزایش یافته است و این روند افزایش قیمت در سایر محصولات مانند گوشت، تخم‌مرغ، میوه،‌سبزیجات، نهاده‌های کشاورزی و… قابل لمس است.
اکنون سؤوال پیش‌آمده نزد تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان این است که چرا طی یکسال باید هزینه‌های تولید بیش از 2 برابر گذشته شود؟ با نگاهی به آمار و اعداد و قیمت‌ها مشخص می‌شود که تأثیرات افزایش سرسام‌آور قیمت‌ها ربطی به قیمت دلار نداشته و حتی قیمت دلار نسبت به سال گذشته روند کاهشی نیز داشته است. تحریم‌ها نیز در این روند افزایش بی‌تأثیر هستند زیرا هرگز محصولات غذایی و کشاورزی در زمره کالاهای تحریمی قرار نداشتند.
متأسفانه پاسخ افزایش قیمت بی‌دلیل محصولات کشاورزی در دست متولیان و تصمیم‌گیرندگان سیاسی کشور است و همین تداخل سیاست و اقتصاد در بدنه دولت سبب بروز مشکلاتی از این دست شده است.
بدیهی است،‌ تنها راه‌حل خروج از این بحران‌های هرساله اقتصادی، اعتماد به نیروی جوان و متخصص جامعه، اجرای طرح الگوی کشت، حمایت از تولیدکننده، قطع دست واسطه‌ها و دلالان و از همه مهمتر جدایی سیاست از اقتصاد کشور است.

*‌ تحلیلگر