مریم حق بیان

اقتصادسبز آنلاین: کشور ایران بر روی یکی از کمربندهای اصلی کوهزایی جهان واقع شده اسـت و به‌دلیل دارا بودن از پوسته‌ای ناهمگن و همچنین تاثیرات حوادث گوناگون زمین شناسی در طی شکل‌گیری آن، از نظر برخورداری از معدن و مواد معدنی، سرشار است. خوشبختانه می‌توان گفت این کشور از تمامی مواد معدنی دنیا برخوردار است و معادن موجود در آن در حال توسعه است. ایران در بین 15 کشور بزرگ غنی جهان از نظر مواد معدنی بوده و دارای حدود 68 نوع ماده معدنی و 37 میلیارد تن ذخایر اثبات شده و… است.
اکتشاف معادن ایران به روش علمى و مدرن از سال ۱۳۱۸ هجری شمسی آغاز شد. در همان سال، در اداره‌کل معادن وقت، واحد زمین شناسى و اکتشافى دایر گردید. در سال 2019 کشور ایران دومین تولید کننده بزرگ سنگ گچ، هشتمین تولیدکننده بزرگ مولیبدن و آنتیموان، یازدهمین تولیدکننده سنگ آهن، سیزدهمین تولیدکننده اورانیوم، هجدهمین تولیدکننده بزرگ گوگرد و همچنین بیست و یکمین تولید کننده بزرگ نمک در جهان بوده است. هم اکنون کشور ایران سومین تولید کننده بزرگ گچ در جهان بوده و تولید سالانه آن نزدیک به ۵ میلیون تن می‌باشد.
از زمان آغاز تمدن بشری، استفاده از سنگ معدن، سرامیک و نیز فلزاتی که در نزدیکی سطح زمین یافت می‌شوند، جهت ساخت ابزار و سلاح‌های اولیه متداول و رایج بوده است. از جمله اولین معادنی که حدود 4 هزار سال پیش از میلاد توسط انسان‌ها کشف و مورد بهره برداری قرار گرفت، معادن سنگ چخماق بود. به گفته باستان شناسان یکی از قدیمی ترین معادن شناخته شده در جهان، معدن Ngwenya در اسواتینی سوازیلند است که قدمت آن حدودا به 43 هزار سال می‌رسد که انسان‌های پارینه سنگی از آن بهره برداری می‌کردند. مصریان باستان نیز نخستین بار مالاکیت را از معادن برای تزئینات و سفالکاری استخراج کردند. بعدها، مصریان برای ساخت سازه‌های عظیم ساختمانی در مصر از سنگ معدن‌های فراوانی استفاده کردند. پس از گذشت مدت زمان کوتاهی معادن سنگ فیروزه و مس در وادی حمامات، تورا، اسوان و دیگر نقاط یافت گردید.
استخراج معدن در مصر در اولین سلسله‌ها اتفاق افتاده است. معادن طلای نوبیا از جمله بزرگترین و گسترده ترین معادن در مصر باستان محسوب می‌شد.
گفته می‌شود قدیمی ترین معدن زیرسطحی شناخته شده در جهان، معدن هماتیت متعلق به عصر حجر در کشور سوییس قرار دارد.
برخی از باستان شناسان بر این باورند، که اولین‌بار معدن مس در ایران کشف شده و مورد بهره‌‌برداری قرار گرفته است. سنگ معدن‌های یافت شده در تل ابلیس در شهر کرمان حدودا 6000 سال قدمت دارند. قدیمی‌ترین منطقه‌ای که آثار وجود مس در آن دیده شده است، در سیلک کاشان قرار دارد. بخش معدن و صنایع معدنی از مهم‌ترین بخش‌های اقتصادی کشورها است که به‌ویژه از پیوندهای پسین قوی برخوردار بوده و رشد آن می‌تواند به عنوان یکی از محرک‌های اقتصادی نقش انکارناپذیری در توسعه اقتصادی کشورها داشته باشد.
نقش مستقیم معدن در توسعه اقتصادی شامل ایجاد ارزش افزوده، ایجاد اشتغال، جبران خدمات نیروی کار و سرمایه، تقویت فعالیت‌های کارآفرین و افزایش درآمدهای مالیاتی است؛ اما، سهم معدن در اقتصاد بسیار بیشتر از اثرات مستقیم آن است.
بخش معدن یکی از بخش‌های محرک در اقتصاد ایران محسوب می‌شود؛ زیرا این بخش ارتباط تنگاتنگی با بخش پتروشیمی و صنایع شیمیایی، صنعت حمل و نقل و ارتباطات، صنعت ساخت ماشین‌آلات و صنعت فلزات اساسی به طور مستقیم و بخش ساختمان و پروژه‌های عمرانی به‌طور غیرمستقیم دارد که این بخش‌ها در تحرک صنایع داخلی و صادرات غیرنفتی از مهم‌ترین عوامل محسوب می‌شوند.
درباره جایگاه بخش معادن در اقتصاد ایران تاکنون مطالب زیادی گفته شده، اما باید اذعان کرد که جایگاه این بخش آنچنان که لازم است،تبیین نشده است. این درحالی است که دولتمردان به اهمیت و نقش اثرگذار این بخش در بهبود شرایط اقتصادیکشور و رسیدن به توسعه پایدار پی برده اند‌. بخش معادن قدرت و ارزش افزوده آشکار و پنهانی دارد که نباید مورد غفلت قرار گیرد اما در کشور ما با وجود معادن فراوان‌، اهمیت جایگاه واقعی آن در نظر گرفته نشده است.
بخش معادن و صنایع معدنی پیشران اقتصاد است و با متحول‌شدن این بخش‌، سایر بخش‌های صنعتی و اقتصادی کشور متحول خواهد شد. نکته دیگری که نباید از آن غفلت کرد‌، تاثیر معدن بر صنعت و سهم استراتژیک آن است. اگر صنعت فولاد، سیمان، سنگ، کارخانه‌های سرب و روی، گچ و نظایر آن در ایران سودآور هستند، به دلیل فعالیت معادن متعدد مرتبط با آنان در کشور است. چرا که در غیر این صورت صنایع معدنی در ایران پا نمی‌گرفت و به دنبال آن اگر صنایع معدنی قدرتمند و پر رونق نباش، بسیاری از ارزش افزوده‌های زنجیره مواد معدنی تا محصول نهایی ایجاد نمی‌شود.
عبارت «استراتژیک بودن» بخشی از اقتصاد و صنایع کشور به معنی اولویت دار بودن آن قسمت از اقتصاد به منظور تحقق اهداف بلند مدت کشور می‌باشد. تحقق اهداف کلان برنامه‌ها و چشم‌انداز‌های اقتصادی که تحت عناوین؛ برنامه راهبردی وزارت صمت، ماده ۴۳ برنامه ششم توسعه، نقشه راه معادن و ….تهیه و تدوین شده است، بدون اهتمام و توجه به بخش معادن نا ممکن خواهد بود.
برخی از اهداف کمی مرتبط با بخش معدن و صنایع معدنی در چشم انداز ۱۴۰۴ عبارتند از:

تولید فولاد: ۵۵ میلیون تن
تولید مس: ۴۵۰ هزار تن
تولید آلومینیوم: 1.5 میلیون تن
تولید روی: ۲۸۰ هزار تن کانه‌های استراتژیک و اقتصادی در چشم انداز ۱۴۰۴
تولید سرب: ۷۰ هزار تن
تولید طلا: ۱۲ تن
تولید سیمان: ۱۲۰ میلیون تن

چند نکته قابل توجه در مورد نیل به اهداف چشم انداز‌؛
الف – هماهنگ بودن ارکان چشم انداز‌؛
توسعه و تولید مواد معدنی و زیرساخت‌ها، زنجیر‌‌وار به هم متصل بوده و باید همه این عوامل هماهنگ با یکدیگر حرکت کنند تا نتایج مطلوب (نیل به اهداف افق ۱۴۰۴) حاصل شود.
ب – توجه به اقتصاد مقاومتی در چشم انداز‌؛
پیرو فرمایشات رهبر معظم انقلاب و همچنین سیاست‌های کلی چشم انداز ۱۴۰۴، توجه به اقتصاد مقاومتی و دفاع در برابر تحریم‌های ناجوانمردانه بین المللی اولویت اصلی این چشم انداز‌ها و اقتصاد کشور می‌باشد.
ج – نقش استراتژیک معادن در چشم انداز‌؛
مهمترین صنایع ارز آور غیر نفتی (صنایع مادر) از جمله صنعت فولاد، مس، آلومینیوم و … بدون تولید و فعالیت بخش معدن از فعالیت باز می‌ایستند. بنابراین اهمیت این بخش از اقتصاد که سر رشته تولید و صنایع حیاتی کشور است را نمی‌توان با درصد سهم آن از تولید ناخالص داخلی محاسبه کرد. بلکه از منظر اهمیت، با صنایع استراتژیکی همچون صنعت کشاورزی و تولید گندم قابل توصیف است که هرچند سهم ناچیز از تولید کشور دارد ولیکن حیات و بقاء دیگر صنایع به آن وابسته است.

سهم معدن از اقتصاد ایران
آیا ایران توانسته از ظرفیت معادن خود برای ایجاد ثروت روی زمین بهره ببرد.
محصولات معدنی به‌عنوان ماده اولیه برای صنایع بسیار ارزشمندند و دسترسی هر کشور به آن‌ها اثرات اقتصادی، محیط‌زیستی، شغلی و اجتماعی خود را دارد. در ایران، این محصولات بخش مهمی از صادرات کشور را تشکیل می‌دهند. ۱.۸ درصد از تولید ناخالص داخلی ایران در سال ۱۴۰۰ در این بخش اقتصادی ایجاد شد.

ارزش افزوده کل معادن ایران
مجموع ارزش افزوده بخش معدن در سال ۱۴۰۰ حدود ۱۶۱ هزار میلیارد تومان (همت) بوده است و در بهار سال 1401 همت بوده است. برای داشتن تصویر درستی از تغییرات اندازه تولید این بخش اقتصادی، باید اثرات افزایش قیمت‌های اسمی را حذف کرد. نمودار زیر سطح تولید بخش معدن را بر اساس قیمت‌های ثابت سال ۱۳۹۰ نشان می‌دهد.

نمودار بالا نشان می‌دهد در سال‌های ابتدایی دهه ۹۰ تا سال ۹۴ رشد اقتصادی در بخش معدن قابل توجه بوده است. اما در سال‌های بعدی به تدریج با توقف روند رشد اقتصادی کشور، رشد بخش معدن هم بسیار اندک شد؛ به طوری که از پاییز ۹۶ تا بهار امسال رشد خاصی رخ نداده است. یک دلیل مهم این افول را احتمالاً می‌توان به روند سرمایه‌گذاری مرتبط دانست.

افت سرمایه‌گذاری پس از سال ۱۳۹۴
آخرین داده‌های موجود از وضعیت سرمایه‌گذاری در بخش معدن که مرکز آمار ایران منتشر می‌کند، مربوط به سال ۹۷ است؛ پس از سال ۹۴ که در آن به اندازه ۳۵ درصد ارزش افزوده این بخش، در آن سرمایه‌گذاری شد، حجم سرمایه‌گذاری افتی جدی را تجربه کرده که یکی از علل اصلی افت رشد تولید در بخش معدن بوده است. بحران کاهش سرمایه‌گذاری به شدت اقتصاد ایران را در بر گرفته است؛ یک دلیل مهم آن این است که اقتصاد ایران خاصیتی سرمایه-محور پیدا کرده، به این معنا که نقش سرمایه در فرایند تولید قابل توجه است. بخش معدن هم که ماهیتاً نیازمند سرمایه‌گذاری قابل توجه در ماشین‌آلات و تجهیزات است، وابستگی زیادی به تشکیل سرمایه دارد.

سرمایه-محوری خلق ارزش افزوده در بخش معدن
همان‌طور که نمودار زیر نشان می‌دهد، سهم دستمزد نیروی کار از ارزش افزوده در بخش معدن کمتر از ۴۰ درصد است که البته میان گروه‌های معادن گوناگون از ۱۰ تا ۵۰ درصد متغیر است. سهم پایین نیروی کار بدین معناست که فرآیند تولید بر محور سرمایه صورت می‌گیرد. پیامد این وضعیت این است که رشد اقتصاد این بخش نیازمند سرمایه‌گذاری بالاست. اما همان‌طور که نشان داده شد، سرمایه‌گذاری افول سریعی را طی می‌کند.

سهم اقتصادی معادن مختلف از بخش معدن
در بخش معدن اقتصاد ایران، سنگ آهن همواره بزرگ‌ترین ارزش افزوده را خلق می‌کرده است. نمودار زیر سهم انواع معادن را در دهه گذشته نشان می‌دهد. سهم سنگ آهن از ۴۱ تا ۵۴ درصد متغیر بوده است و پس از آن، معادن مس بزرگ‌ترین تولید اقتصادی را داشته‌اند، به طوری که سهم آن‌ها معمولاً در بازه ۱۶ تا ۳۲ درصد قرار داشته است. سهم ارزش افزوده معادن سنگ‌های تزئینی هم معمولاً قابل توجه بوده و در سال ۹۰ به 8.8 درصد رسیده بوده است. اما طی دهه نود به تدریج سهم این دسته از معادن از کل تولید ناخالص داخلی معادن کشور کاهش یافته است. سهم هر کدام از معادن زغال‌سنگ و سنگ آهک در بازه ۳ تا ۶ درصد قرار داشته است و سرب‌وروی هم ۲ تا ۴ درصد ارزش افزوده بخش معدن را ایجاد کرده است. سهم باقی معادن معمولاً کمتر از یک درصد بوده است.

تورم محصولات معدنی تا بهار ۱۴۰۱
شاخص قیمت تولیدکننده (PPI) برای بخش معدن نشان می‌دهد از سال ۹۵ تا بهار سال جاری، قیمت محصولات معدنی ایران 11.5 برابر شده است. از سال ۹۰ هم شاخص قیمت افزایش ۲۴ برابری داشته است. اما این افزایش عمدتاً در بخش کانه‌های فلزی و زغال‌سنگ بوده است؛ به‌ویژه بخش کانه‌های فلزی به خاطر افزایش قیمت‌های جهانی در سال گذشته بیشترین رشد را داشته است، به‌طوری که از سال ۹۵ قیمت محصولات آن 12.7 برابر شده است.
بخش معدن از مهمترین و عمده‌ترین بخش‌های تأمین‌ کننده مواد اولیه صنایع به شمار می‌رود که با داشتن ذخایر غنی مواد معدنی به عنوان یک امکان بالقوه، می‌تواند نقش موثری در ایجاد اشتغال پایدار و توسعه صنعتی کشور داشته و راهگشای بسیاری از معضلات خودکفایی صنعتی کشور باشد.
فعالیت اقتصادی استخراج معادن در حال بهره‌برداری، به عنوان یکی از زیربخش‌های عمده ‌اقتصادی در کشور در تولید ارزش افزوده و بهبود فضای کسب و کار اثرگذار است و با توجه به ماهیت آن در زمره فعالیت‌‌های اقتصادی پرخطر قرار دارد.
طبق گزارش‌ها بیش از ۹۰ درصد معادن کشور متعلق به بخش خصوصی است با این وجود سهم معدن از تولید ناخالص داخلی در ایران دستکم در ۶۰ سال گذشته بیش از یک درصد نبوده است، حال آنکه سهم معدن از تولید ناخالص داخلی در جهان 5.1 درصد است.
به گفته رئیس خانه معدن ایران، علیرغم آنکه سهم معدن از اشتغال مستقیم جهانی ۳۰ میلیون نفر است، سهم ایران از اشتغال مستقیم بخش معدن جهان ۳۴ صدم درصد است. ایران با یک درصد از ذخایر معدنی جهان، تنها ۳۴ صدم درصد از اشتغال بخش معدن در جهان را به خود اختصاص داده است.
به گفته کارشناسان، بسیاری از کشورها از ظرفیت معادن خود در ایجاد اشتغال، ارزش افزوده و افزایش تولید ناخالص داخلی به نحو مطلوب بهره‌برداری کرده‌اند چرا که ایجاد هر شغل در بخش معدن می‌تواند بیش از ۱۷ برابر آن به شکل غیرمستقیم اشتغالزایی کند و صادرات تولیدات معدنی، ارزآوری قابل توجهی برای کشور به دنبال داشته باشد.
 

اقتصادسبز آنلاین / اقتصاد سبز آنلاین / اقتصادسبز / اقتصاد سبز / صنایع غذایی / صنعت غذا / کشاورزی / پایگاه خبری صنعت غذا