مریم حق بیان

اقتصادسبز آنلاین: خاویار از جمله محصولات غذایی خاص و لوکس است که در گذشته آن را غذای خدایان می‌دانستند و بعد از آن در مهمانی و محافل سلطنتی فقط برای اشراف و خانواده‌های ثروتمند به عنوان غذای لوکس سرو و تهیه می‌شد. دلیل محبوبیت این غذا در بین مردم این بود که آن را به عنوان محصولی ناب که به دانه‌های مروارید و الماس شبیه بود، می‌دانستند و طعم شور ویژه آن در جان و تن آدمی لذت فراوانی ایجاد می‌کرد.

قدمت و تاریخچه استفاده از تخم ماهیان

این‌طور که شواهد نشان می‌دهند، مصری‌ها و فنیقی‌ها اولین کسانی بودند که 2400 سال قبل از میلاد مسیح، یاد گرفته بودند تخم ماهی‌ها را به نمک آغشته کنند و در مواقع ضروری همچون جنگ یا قحطی و سفر، از آن استفاده کنند. نخستین تاریخ نگار یونانی زبان که هرودوت نام داشت در کتاب تاریخ خود بیان کرده که افراد در سرزمینی به نام سکاها ماهی‌های انتاکه را صید و سپس آن‌ها را نمک سود کرده و بعدها از آن استفاده می‌کردند. استرابون هم که از تاریخ نگاران و جغرافی دانان یونانی بود از این ماهیان نام برده و گفته اندازه‌ای برابر با دلفین‌ها داشته‌اند و آن را نوعی ماهی خاویار دانسته است.
نویسنده دیگری هم 300 سال قبل از میلاد نوشته که در دریای خزر، فیل ماهی‌ها را صید و سپس خشک می‌کردند و آن را به اکباتان می‌بردند. چینی‌ها هم از قرن چهارم و دهم، خاویار را از تاس ماهیان رودخانه یانگ تسه صید می‌کردند و با دانه‌های گیاهی به نام گلدیتسچیا و آب نمک از آن نگهداری می‌کردند. اولین مدرک مکتوب در مورد خاویار متعلق به نوه چنگیزخان است. بعد از آن هم مارکوپولو به ماهیان خاویاری اشاره کرده و گفته دریای خزر محل صید ماهیان بزرگی همچون ماهی خاویار است. همچنین علاوه بر دریای خزر، دریای آزوف که بخش شمالی دریای سیاه است، دارای خاویار با کیفیت و ارزشمندی است و به سایر کشورها صادر می‌شده است. اولئاریوس که پژوهشگر، ریاضیدان، جغرافیدان و کتابدار آلمانی بوده در دوران صفوی به ایران سفر کرده بود و در کتابش از ماهی‌های خاویاری فراوان دریای خزر نام برده است.

نقش کشورها در تاریخ تولید خاویار

روس‌ها، تاتارها، رومی‌ها، انگلیسی‌ها و چینی‌ها در گذشته، از خاویار به عنوان یک ماده غذایی بسیار ارزشمند و غذایی لذیذ و درباری یاد می‌کردند. در قرن‌های سیزدهم تا نوزدهم خاویار به عنوان یک محصول بین‌المللی شناخته نمی شد، اما در اواخر سال 1800، فرانسه واردات این ماده غذایی را از روسیه آغاز کرد و از آن زمان به بعد آوازه خاویار در سراسر جهان پیچیده شد. ماهیگیران روسی و ایرانی از همان زمان‌های قدیم، به صید خاویار در دریای خزر مشغول شدند و تا زمان قاجار، حکومت دخالت مشهودی در این زمینه داشت.
البته به نظر می‌رسید ماهیان خاویاری دریای خزر، چون فلس آشکار نداشتند، از نظر فقهی مصرف آن منع شده بود. به همین دلیل خاویار در آن سال‌ها خیلی باب میل ایرانی‌ها نبود. در نتیجه زمینه برای استفاده هرچه بیشتر روس‌ها از ذخایر جنوبی دریای خزر آماده شده بود. از طرف دیگر ایرانی‌ها چون قادر به استحصال خاویار نبودند، برای فرآوری صنعتی از روس‌ها کمک می‌گرفتند. این عوامل در کنار هم باعث شده بود تا روس‌ها بر دریای خزر و خاویارهای موجود در آن تسلط پیدا کنند.

تاریخچه خاویار در دوران پهلوی
پروسه ثبت اطلاعات مربوط به میزان صید ماهی خاویاری از 1307 در ایران شروع شد. بعد از ملی شدن صنعت شیلات در سال 1331، صید خاویار روند صعودی پیدا کرد، به نحوی که از سال 1337 تا 1347 با تغییر روش صید، میزان استحصال خاویار افزایش چشمگیری داشت. عمده خاویار صید شده بیشتر از گونه‌های ازون برون و نوع سوروگا بود.
صید بی‌رویه و کاهش زیستگاه‌ها هم باعث شد تا از 1347 تا 1357، میزان صید خاویار کاهش یابد. به‌همین دلیل برای اولین بار در سال 1350 کارگاه تکثیر و پرورش ماهی‌های خاویاری در سد شهید بهشتی تأسیس شد. برای نظارت صحیح و همچنین بهره‌برداری درست بر صید ماهیان خاویاری، تعاونی‌هایی به‌وجود آمدند که صید را برای صیادانی که عضو نبودند، ممنوع اعلام می‌کرد. متأسفانه بعد از آن، بسیاری از افراد به صید غیر مجاز روی آوردند که یکی از پیامدهای آن تاسیس گارد شیلات بود.

علت اصلی کاهش ذخایر ماهیان خاویاری

تاریخچه خاویار نشان می‌دهد که علت اصلی کاهش ذخایر ماهی‌های خاویار در ایران موارد زیر بودند:
صید بی‌برنامه و قاچاق به ویژه توسط جمهوری‌هایی که در حاشیه دریای خزر به تازگی شکل گرفته بودند و به استقلال رسیده بودند.
عدم وجود مدیریت درست و جدیت‌های لازم در برخورد با قاچاقچی‌ها و صیادان غیر مجاز.
از بین رفتن بچه ماهی‌های خاویاری به دلیل صید در فصل‌های نامناسب و به کارگیری روش‌های سنتی صید ماهی.
ایجاد سازه‌های آبی در رودخانه‌های محل تخم ‌ریزی.
آلودگی‌های زیست محیطی که با تخریب زایشگاه‌های طبیعی این ماهی‌ها همراه بود.
هزینه هنگفت تکثیر مصنوعی و رهاسازی بچه ماهی با توجه به مشکلات اقتصادی کشورهای حاشیه دریا خزر.
تولید خاویار همراه با چالش‌ها و مشکلاتی است که باید مورد توجه قرار گیرند تا حفظ محیط‌زیست و اطمینان از پایداری این صنعت ممکن باشد. برخی از مشکلات تولید خاویار عبارتند از:

کاهش تعداد ماهیان استرژئون:

برخی از انواع ماهیان استرژئون که معمولاً منبع اصلی خاویار هستند، با کاهش تعداد جمعیت و خطرات زیادی مواجه هستند. شکار غیرقانونی، از دست رفتن محیط‌زیست مهاجرتی، و تغییرات اقلیمی از جمله عواملی هستند که می‌توانند به کاهش تعداد این ماهیان منجر شوند.

آلودگی محیط‌زیست:
فعالیت‌های تولید خاویار ممکن است منجر به آلودگی محیط‌زیست شود. استفاده از مواد شیمیایی در استخرهای پرورش ماهی، زباله‌های ایجاد شده توسط صنعت خاویار، و انتقال احتمالی بیماری‌ها به محیط‌ز‌یست آبی از جمله مسائل آلودگی می‌باشند.

تغییرات اقلیمی:
تغییرات اقلیمی ممکن است بر توزیع ماهیان استرژئون و شرایط زیستی آنها تأثیر بگذارد. این تغییرات ممکن است باعث کاهش تعداد ماهیان باشند یا باعث تغییر در محل انتقال آنها شوند.

شکار غیرقانونی:
شکار غیرقانونی ماهیان استرژئون برای استخراج خاویار غیرقانونی باعث کاهش جمعیت و خطرات زیادی برای این ماهیان می‌شود.

مسائل مرتبط با فرآوری و بازارپسندی:
مراحل فرآوری خاویار نیازمند تکنولوژی پیشرفته و اقدامات بهداشتی هستند. عدم رعایت استانداردهای بهداشتی و کیفیت ممکن است به مشکلاتی در بازارپسندی و فروش محصولات خاویار منجر شود.

برای حفظ صنعت خاویار و حفاظت از محیط زیست، نیاز به استفاده از شیوه‌های پایدار در تولید، مدیریت منابع ماهی، و حمایت از فعالیت‌های محیط زیستی است. همچنین، ارتقای استانداردها و همکاری بین‌المللی می‌تواند به حل برخی از مشکلات مرتبط با تولید خاویار کمک کند.

تاریخچه پرورش ماهی خاویاری در جهان

در تاریخچه خاویار آمده که جمهوری شوروی سابق اولین کشوری بود که اقدام به پرورش تاس ماهیان در مکان‌های پرورشی کرد. تلاش‌های موفقیت آمیز بعدی جهت پرورش تاس ماهیان به واسطه فرانسه و ایالات متحده آمریکا انجام گرفت. در کشور فرانسه تولید به سمت ماهی خاویاری سیبری کشیده شد. این در حالی بود که ایالات متحده بررسی و تحقیق همه جانبه روی گونه‌های بومی کشور خود به خصوص ماهی خاویار سفید را در اولویت قرار داد.
در چند سال اخیر به خصوص پس از افزایش چشمگیر قیمت خاویار در بازارهای جهانی و همچنین بالا رفتن آگاهی مردم از خواص خاویار، تولید ماهی خاویاری در مکان‌های بسته وارد مرحله تازه‌ای شد و در این مورد کشورهای ایتالیا ایالات متحده آمریکا،فرانسه و چین پیشرو در پرورش ماهی خاویار بوده‌اند. البته پرورش این ماهی در بسیاری از کشورها مانند امارات، ژاپن، اروگوئه و مکزیک
به سرعت در حال توسعه می‌باشد.
در ایران هم هر چند تکثیر انبوه تاس ماهی کشورمان با هدف حفظ و بازسازی ذخایر نزدیک به 40 سال سابقه دارد اما بیشتر از دو دهه است که از عمر پرورش تاس ماهی در محیط‌های پرورشی می‌گذرد. اولین پرورش تاس ماهی در سال 1369 در ایران در مجتمع تکثیر و پرورش ماهی شهید بهشتی توسط دکتر یوسف پور انجام شد.
مزه خاویار برای ایرانیان بسیار مطلوب است و بیشتر ایرانیان با مزه ماهی‌های خاویاری همچون فیل ماهی، قره برون چالباش، شیپ اوزون برون، سیبری و استرلیاد سازگار هستند و به پرورش آن‌ها می‌پردازند.

مزایای تولید و پرورش ماهی خاویاری در ایران
تاریخچه خاویار نشان داده که خواص و مزایای خاویار برای افراد بسیار فراوان است و به همین دلیل افراد زیادی به پرورش این ماهی مشغول شده اند. از مزایای تولید و پرورش ماهی در ایران می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
هزینه ساخت و ساز پرورش ماهی تقریبا کم است اما دستمزد آن نسبت به کشورهای اروپایی و آمریکایی بیشتر است.
درجه حرارت مناسب رشد بهینه ماهی خاویار در ایران.
وجود گونه‌هایی از ماهی خاویاری که رشد بسیار سریعی دارند.
توان علمی و فنی و کارشناسی در بخش پرورش ماهی خاویاری.

تولید ۱۸تن خاویار در سال گذشته
در همین رابطه حسینی رئیس سازمان شیلات کشور از تولید ۱۸تن خاویار و ۴۶۴۶ تن گوشت ماهیان خاویاری در سال گذشته خبر داد و با بیان این‌که خاویار ایرانی تبدیل به فرهنگ و هویت شده است، گفت:‌ سال گذشته یک میلیون و ۳۶۱هزارتن محصولات شیلاتی در کشور تولید شده است که از این میزان ۷۶۲ هزار تن آن از طریق صید و صیادی و ۵۹۹ هزار تن نیز از طریق آبزی پروری بوده است.
وی می‌گوید: ارزش صادراتی آبزیان در سال گذشته ۶۰۵ میلیون دلار و تراز تجاری مثبت نیز ۵۶۵ میلیون دلار بوده است که نشان از صادرات محور بودن محصولات شیلاتی است.
رئیس سازمان شیلات کشور اعتقاد دارد، سال ۱۴۰۱ حدود 4 میلیون و 646 هزار تن گوشت ماهیان خاویاری و ۱۸تن خاویار پرورشی در کشور با ارزشی بالغ بر ۲۵۰۰ میلیارد تومان تولید شد.
وی تصریح کرد: از سال ۲۰۱۰ که ماهیان خاویاری در لیست قرمز گونه‌های در حال انقراض قرار گرفتند با هماهنگی کشورهای حاشیه دریای خزر برای صیانت و حفاظت از این گونه ارزشمند نشست‌های مشترکی برگزار شد
و ممنوعیت صید تجاری برای صیانت
و حفاظت از این گونه در حال انقراض در دستور کار کشورها قرار گرفت.
حسینی عنوان کرد: علاوه بر کاهش تلاش صیادی برای بازسازی ذخایر، اقدامات موثری نیز انجام شد و در سال گذشته 38.5 میلیارد تومان و امسال نیز ۹۰ میلیارد تومان دراین بخش
سرمایه‌گذاری شد.
معاون وزیر جهاد کشاورزی با اشاره به اینکه بعد از کاهش تلاش صیادی در راستای حفاظت و صیانت از این گونه ارزشمند در راستای پرورش این ماهی اقداماتی صورت گرفت، افزود: این اقدامات منجر شد تا در یک دهه گذشته از تولید ۳۶۳تن گوشت ماهیان خاویار به تولید ۴۶۴۶تن تولید در سال گذشته برسیم.
معاون وزیر جهادکشاورزی در ادامه تاکید دارد : همچین میزان تولید خاویار از ۱۱ تن در سال ۱۴۰۰ به ۱۸ تن در سال ۱۴۰۱ رسیده است که رکورد جدیدی در این بخش محسوب می‌شود.
وی با اشاره به این در حال حاضر ۱۹۶ مزرعه در حوزه پرورش ماهیان خاویاری در کشور داریم، گفت: ظرفیت تولید ۸۰۰۰ تن گوشت و ۸۰ تن خاویار در کشور فراهم شده است.
به گفته وی در ۲۲ استان کشور این مزارع پرورش ماهیان خاویاری پراکنده شده‌اند اما تولید بیش از ۵۰ درصد ماهیان خاویاری در استان‌های شمالی انجام می‌شود.
حسینی همچنین افزود که برای تولید ۲۰ هزار تن گوشت خاویار و ۲۰۰ تن خاویار هدف گذاری کردیم که تا انتهای برنامه هفتم توسعه به آن برسیم.

بزرگترین کشورهای مصرف کننده خاویار
آخرین گزارش در مورد بازار خاویار از رصدخانه بازار اروپا برای شیلات و محصولات آبزی‌پروری نشان می‌دهد که در سال 2021، تولید جهانی ماهی خاویار حدود 115 هزار متریک تن (MT) و تولید خاویار 380 تن بوده است. چین با 97 هزار تن 84 درصد از تولید ماهی‌های خاویاری جهانی را به خود اختصاص داده است و پس از آن ارمنستان و روسیه با 3 درصد یا به ترتیب 3900 و 3800 تن در رده‌های بعدی قرار دارند. اما روسیه همچنین حدود یک سوم حجم خاویار جهانی را تأمین می‌کند و تأمین کننده اصلی اتحادیه اروپا است.
همچنین ایالات متحده در سال 2021 حدود 1166 تن ماهی خاویار و 18 تن خاویار تولید کرد که 39 درصد را به ژاپن، 27 درصد را به کانادا و 22 درصد را به اتحادیه اروپا صادر کرد. اما لازم به ذکر است قیمت خاویار صادراتی آمریکا از 303 یورو (367 دلار آمریکا) در هر کیلوگرم در سال 2014 به 188 یورو (228 دلار آمریکا) در هر کیلوگرم در سال 2020 کاهش یافت. کشورهای اروپایی نیز 164 تن خاویار تولید کردند که ایتالیا، فرانسه، لهستان و آلمان 84 درصد از کل خاویار را به خود اختصاص دادند. EUMOFA تخمین می‌زند که در سال 2018 در کل اتحادیه اروپا مصرف خاویار بین 121 تن تا 126 تن بوده است بر این اساس مصرف ظاهری خاویار در اتحادیه اروپا طی سال‌های گذشته
20 درصد افزایش یافته است.
در اتحادیه اروپا، فرانسه با 57.9 تن بیشترین مصرف خاویار را دارد و یکی از بزرگ ترین کشور‌های مصرف کننده جهان به حساب می‌آید و پس از آن آلمان با 7/25 تن و اسپانیا با 9.3 تن مصرف خاویار، در رده‌های بعدی بزرگترین کشور‌های مصرف کننده خاویار قرار می‌گیرند. دیگر کشورهای عمده مصرف کننده خاویار نیز عبارتند از: ایالات متحده آمریکا، ژاپن، روسیه، چین، کانادا، سوئیس، انگلستان، امارات متحده عربی، سنگاپور و استرالیا. تقریباً تمام خاویارهای موجود در بازار امروز از ماهی‌های خاویاری پرورشی تولید می‌شوند و صید وحشی این ماهی از 31800 تن در سال 1977 به تنها 222 تن در سال 2021 ثبت شده است.
درجه و قیمت خاویار توسط عوامل مختلفی از جمله اندازه مروارید، بافت، رنگ، شفافیت، یکنواختی، جداسازی، عطر، سفتی، طعم و بلوغ تعیین می‌شود. با ارزش ترین خاویار، بلوگا است، سپس در رتبه‌های بعدی خاویار آسترا و سوروگا قرار می‌گیرند. با این حال، بیشتر خاویارهای پرورشی موجود در بازار از ماهی‌های خاویاری سفید یا پوزه کوتاه تولید می‌شوند. به گزارش EUMOFA کمبود خاویار و قیمت بالای آن باعث محبوبیت آن در بازارهای گران‌ قیمت مانند رستوران‌های ستاره‌ دار می‌شود و هتل‌های سطح بالا، فروشگاه‌های تخصصی خرده‌ فروشی، و بخش‌ VIP خطوط هوایی و کشتی‌های کروز شده است.

استخراج خاویارهای ایرانی
دریاچه خزر بیشترین انواع ماهی‌های خاویار را در دل خود جای داده است. ماهیان خاویاری خزر در زیستگاه طبیعی خود خاویارهای با کیفیتی تولید می‌کنند که در بین انواع دیگر کم نظیر بوده و متقاضیان زیادی دارد. از منطقه غازیان تا کپورچال بندرانزلی بهترین ماهیان خاویاری وجود دارند و بخش زیادی از خاویارهای با کیفیت ایرانی در این ناحیه استخراج می‌شود. البته در چند سال اخیر به علت خطر انقراضی که برای این ماهی‌ها ایجاد شده، صید آن‌ها با محدودیت‌هایی مواجه شده است. به‌همین دلیل پرورش ماهی خاویاری در بخش‌های مختلف استان‌های شمالی انجام می‌شود که مجهز به پیشرفته ترین امکانات برای برداشت خاویار است.
گفته شده حدود 93 درصد از انواع ماهی‌های خاویار در ایران وجود داشته و قابلیت پرورش دارند. کشورهای تولید کننده خاویار که برداشت را از دریا انجام می‌دهند باید به صورت دوره ای میزان مشخصی از بچه ماهی‌های خاویاری را در دریا آزاد کنند تا توازن آن‌ها حفظ شود. برای مثال کشور ایران 20 تا 22 میلیون نوزاد ماهی از نژاد قره برون را سالانه به دریای خزر وارد می‌کند. در بین انواع گونه‌های ماهی خاویار زیستگاه 6 گونه از آن‌ها در دریای خزر است که 5 گونه دارای با کیفیت‌ترین خاویارهای موجود در جهان هستند.
در دسته‌بندی که بر اساس کیفیت ماهیان خاویاری انجام شده است انواع ماهی‌های دریای خزر را به شیوه زیر مرتب کرده اند: فیل ماهی، تاس ماهی ایرانی، چالباش، شیپ، اوزون برون. متوسط زمانی که برای استخراج خاویار از ماهیان لازم است سن 12 تا 16 سالگی آن‌هاست. روش‌های سنتی و جدیدی برای برداشت خاویار از شکم ماهی‌ها وجود دارد و کشور ایران تسلط کاملی بر این روش‌ها دارد. علاوه بر آن جدیدترین تجهیزات استخراج تخم ماهی به طوری که کیفیت آن حفظ شود در کشور ایران موجود است.

استخراج خاویارهای چینی
از کشورهای تولید کننده خاویار می‌توان به چین اشاره کرد. امروزه کشور چین حدود یک سوم تقاضای خاویار جهان را تامین می‌کند و کیفیت خاویار آن نیز بالاست. مهم ترین مرکز تولید خاویار در کشور چین دریاچه مصنوعی کیاندو بوده که در ژجیانگ قرار دارد. تولیدکنندگان چینی موفق شده اند در این دریاچه به صورت سالانه 60 تن خاویار از ماهی‌های کالوگا استخراج کنند. بخش زیادی از خاویارهای چینی در رستوران‌های این کشور سرو و بخشی به کشورهای غربی فروخته می‌شود. از اصلی‌ترین مشتریان خاویار چینی، قاره آمریکا است.
به‌صورت کلی کشور چین در سال 75 تا 144 تن خاویار با کیفیت تولید می‌کند. بیشتر گونه‌های ماهی خاویاری که در کشور چین پرورش داده می‌شوند شامل کلوگا و آمور است.

استخراج خاویار روسی
کشور روسیه ظرفیت خوبی برای پرورش ماهیان خاویاری دارد و در استان‌های مختلف آن پرورش با جدیدترین روش و تجهیزات انجام می‌شود. انواع ماهی‌های خاویاری این کشور شامل فیل ماهی، تاس ماهی سیبری و روسی، ماهی شیپ و استرلیاد است. از مناطق پرورش ماهی خاویار در روسیه می‌توان به رودخانه ولگا اشاره کرد. تولیدکنندگان روسی پرورش این ماهیان را به منظور استخراج خاویار، فروش بچه ماهی و برداشت گوشت ماهی خاویار انجام می‌دهند. بخش زیادی از نوزاد ماهیان خاویاری به‌طور سالانه به رودخانه ولگا رها می‌شود.

تولیدکنندگان خاویار را به چه کشورهایی صادر می‌کنند؟
یکی از اصلی‌ترین مشتریان کشورهای تولید کننده خاویار ایالات متحده آمریکا است. مردم این کشور به‌خوبی از خواص شگفت انگیز خاویار آگاه بوده و به شیوه‌های مختلفی آن را مصرف می‌کنند. این کشور در سال 2016 تا 2017 حدود 44 تا 47 تن خاویار را از کشور چین و سایر تولیدکننده‌ها خریداری کرده است. علاوه بر چین، کشور آلمان و ایتالیا هم از تأمین‌کنندگان خاویار آمریکا هستند.
در بررسی‌هایی که سال 2020 انجام گرفت نشان داده شد که کشور ژاپن با واردات 9.5 تا 11 تن خاویار جز اولین واردات کنندگان مروارید سیاه در جهان است. این میزان از واردات در سال 2021 به 15 تن رسید و کشورهای تأمین کننده ژاپن شامل چین، ایتالیا، فنلاند و فرانسه بوده‌اند.
همانطور که گفته شد روسیه یکی از کشور‌های تولید کننده خاویار است اما در سال‌های اخیر به‌دلیل استخراج غیر اصولی و بیش از حد خاویار صید این ماهی در کشور روسیه ممنوع اعلام شد. پس از آن روسیه نیز جز وارد کنندگان خاویار در جهان قرار گرفت و این ماده ارزشمند را از کشورهای مختلف تهیه می‌کرد. ابتدا کشور ایتالیا تأمین کننده اصلی خاویار روسیه بود اما رفته رفته با رونق گرفتن پرورش خاویار در چین، این کشور موفق شد جایگزین بسیار خوبی برای ایتالیا باشد. به طوری که برآوردهای سال 2021 نشان داد چین 65 درصد خاویار روسیه را تأمین می‌کند.
در این میان کشور سوئیس موفق شده است در زمره کشورهای تولید کننده خاویار قرار بگیرد. به‌طوری که در سال 2020 حدود یک تن خاویار تولید کرده است. با این حال این مقدار پاسخگوی تقاضا در سوئیس نبوده و مجبور به واردات 6.7 تن مروارید سیاه شده است. سوئیس کمبود خاویار مورد تقاضا را از کشورهای فرانسه و چین وارد می‌کند.

ایران به کدام کشورها خاویار می‌فروشد؟
ایران به‌عنوان یکی از کشور‌های تولید کننده خاویار مرغوب و با کیفیت به کشورهای زیادی خاویار صادر می‌کند. دو قاره اروپا، آلمان مشتری اصلی خاویار ایران بوده و آن را به سایر کشورهای اروپایی توزیع می‌کند. علاوه بر آن کشورهای حاشیه خلیج‌فارس و همچنین نروژ، کره جنوبی و انگلستان از طرفداران و خریداران اصلی مروارید سیاه ایرانی محسوب می‌شوند.

اقتصادسبز آنلاین / اقتصاد سبز آنلاین / اقتصادسبز / اقتصاد سبز / صنایع غذایی / صنعت غذا / کشاورزی / پایگاه خبری صنعت غذا