مریم حق‌بیان

اقتصادسبز آنلاین: یکی از پارادوکس‌های جامعه به‌شدت نابرابر ایران، دور ریختن غذاست. هر روز به میزان زیادی غذا و میوه در ایران دور ریخته می‌شود. ایران کشور خشک و کم‌آبی است. بیشترین مصرف و البته هدررفت آب در بخش کشاورزی صورت می‌گیرد که منجر به تولید مواد غذایی می‌شود. از سویی مواد غذایی زیادی در ایران دور ریخته می‌شود که در حقیقت همان هدررفت آب در سرزمین خشک ایران است که می‌تواند حکم طلا داشته باشد.
مقامات مسوول در ایران می‌گویند؛ دورریز مواد غذایی در مجموع ۲۷ کشور اروپایی، ۹۰ میلیون تن در سال گزارش شده اما این آمار در کشور ما ۳۵ میلیون تن در سال است؛ در واقع ایرانی‌ها هفت برابر فرانسوی‌ها مواد غذایی را دور می‌ریزند. به‌نظر می‌رسد بنا به بررسی‌های انجام‌شده بخش عمده‌ای از دورریز محصولات در صنایع غذایی مربوط به قبل از رسیدن به مصرف‌کننده است؛ در حالی که در کشورهای توسعه‌یافته برعکس است و بعد از رسیدن موادغذایی به‌دست مصرف‌کنندگان این موضوع مشاهده می‌شود.
به گزارش فائو، در جهان حدود 58 میلیارد وعده غذایی در سال دور ریخته می‌شود. 40 درصد مواد غذایی در آمریکا به هدر می‌رود و در آسیای میانه و خاورمیانه وضعیت به‌همین شکل و حتی نامناسب‌تر است. بیشترین دورریختنی غذا در جهان متعلق به عربستان است و هر شهروند عربستانی سالانه حدود 427 کیلوگرم غذا دور می‌ریزد.

ضایعات محصولات کشاورزی در ایران

عدم‌ به‌‌کارگیری روش‏های نوین در کاشت، نگهداری غیراصولی و کمبود صنایع بسته‌بندی و تبدیلی سبب می‌شود که قسمت قابل توجهی از محصولات آماده فروش کشاورزان یا دارای کیفیت مناسب نباشد یا در فرآیند‌های پس از برداشت دچار فساد و تبدیل به ضایعات شود.
هر‌‌ساله و در فصل برداشت محصول، در برخی نقاط کشور مشکل فروش و عرضه برای برخی کشاورزان رخ می‏دهد. این مشکلات مواردی از قبیل نبود خریدار و خطر از بین رفتن محصول، قیمت پایین رقم پیشنهادی خریدار و کفاف ندادن هزینه‏های کاشت، داشت و برداشت کشاورز جدا از به‏دست آوردن سود را شامل می‏شوند.
مسأله‌ای که در غیاب الگوی کشت متوازن در سطح کشور موجب شده ۲۵ تا ۳۰ درصد از محصولات کشاورزی از مرحله کشت در مزرعه تا مصرف خانوار‌ها به ضایعات تبدیل شوند و ایران ۲۵ برابر کشور‌های پیشرفته دنیا ضایعات کشاورزی داشته باشد و این میزان حتی از میزان واردات سالیانه محصولات کشاورزی کشور بیشتر شود. از طرفی بررسی تفاوت قیمت برخی محصولات نشان از افزایش‌های عجیب بیش از ۱۰۰ و حتی ۲۰۰ درصدی قیمت در زمین کشاورزی تا قیمت پرداختی مصرف‌کنندگان دارد که با در‌نظر گرفتن هزینه‌های حمل و نگهداری بازهم این افزایش قیمت بیش از مقداری ا‌ست که برای پوشش هزینه‌های ذکرشده کفایت کند. علت این افزایش قیمت را می‌توان علاوه‌بر هدررفت بالای محصولات کشاورزی از مزرعه تا مصرف‌کننده نهایی، در حضور واسطه‌گرانی دید که گاهی سود واسطه‌گری محصول برای آن‌ها از سود کشاورز بسیار بیشتر است. حال آنکه شخص واسطه نه ارزش افزوده‌ای به محصول اضافه کرده و نه در فرآیند طولانی و پرزحمت تولید آن نقش داشته که موجب نارضایتی کشاورزان و خریداران را حاصل می‌شود. نتیجه آنکه بخشی از مشکلات کشاورزی در ایران به سازوکار تولید و نگهداری و قسمتی دیگر به زنجیره توزیع آن برمی‏گردد، استفاده از تجهیزات نامناسب به‌منظور عملیات برداشت، فرآوری و انبارداری، فقدان سیستم‌های درجه‌بندی و نگهداری، نبود استاندارد‌های کاربردی و دقیق در رابطه با محصولات کشاورزی تولیدشده، کمبود گسترده سردخانه‌های مناسب برای محصولات و فقدان سامانه جامع و یکپارچه زنجیره حمل‌ونقل، نگهداری، سورتینگ، درجه‌بندی، بسته‌بندی و بازاریابی و همچنین تعدد واسطه‌ها و ایجاد شکاف وسیع قیمتی از مزرعه تا رسیدن به خرده‌فروشی و مصرف‌کننده نهایی از عوامل ایجاد این وضعیت هستند. وضعیتی که راه‌حلی جز کنارگذاردن شیوه‌های سنتی در تولید و توزیع محصول و آموزش نیروی انسانی و به‌روزرسانی تجهیزات ندارد و باید با استفاده از فناوری‌های نوین در زمینه توزیع محصولات به افزایش بهره‌وری در این بخش کمک کند.

افزایش‏ قیمت بیش از ۲۰۰ درصدی از مزرعه تا سفره

مطابق با آمار‌های اعلامی مرکز آمار ایران و براساس بررسی و مقایسه داده‏های زراعت، باغداری و دامداری سنتی به تفکیک شاخص قیمت تولیدکننده و مصرف‌کننده، بیشترین مقدار تفاوت و افزایش قیمت محصولات کشاورزی بین قیمت مزرعه تا قیمت مصرف‌کننده در محصولاتی نظیر خربزه و لیموترش با ۲۷۴ و ۲۳۴ درصد است. پس از این دو محصول سایر تولیدات نظیر بادام درختی، هویج فرنگی و مغز‌گردو رشد بیش از ۲۰۰ درصد را در تابستان ۱۴۰۰ میان قیمت تولیدکننده و قیمتی که به‏دست مصرف‏کننده می‏رسد را تجربه کرده‌اند. از طرفی در بررسی سایر محصولاتی که افزایش قیمت بالای ۱۰۰‌درصد داشته‌اند گوجه‌فرنگی ۱۴۷، بادمجان ۱۴۶، سیب‌درختی ۱۴۳، هندوانه ۱۴۲، هلو ۱۲۱ و پیاز ۱۱۵ درصد به‌ترتیب با بیشترین رشد قیمت بین زمین کشاورزی و قیمت خرید مصرف‌کننده نهایی روبه‌رو بوده‌اند. از سویی این آمار نشان می‏دهد که این افزایش قیمت از مزرعه تا سفره اگرچه طیف وسیعی از محصولات را در بر می‌گیرد، اما باید توجه داشت در این میان محصولاتی هستند که بیش از سایرین مربوط به مصرف غالب و روزانه خانوار بوده‏ و افزایش قیمت در این گروه تأثیر و فشار بیشتری بر اقتصاد خانواده‌ها می‏گذارد.

جای خالی الگوی کشت
واضح است که از زمان برداشت محصول در مزارع تا انتقال آن به محل‌های فروش اعم از بازارچه‌ها و خرده‌فروشی‌های سطح شهر، فرآیند‌های مختلفی نظیر انتقال به انبار، بسته‌بندی، حمل‌و‌نقل و… انجام می‌گیرد که هر‌یک از این موارد هزینه‌های خاص خود را دارند و نمی‌توان از آن‌ها چشم‌پوشی کرد، اما زمانی‌که فاصله میان قیمت محصول در زمین کشاورزی تا قیمت مصرف‌کننده به بیش از ۱۰۰ و حتی بالاتر از ۲۰۰ درصد می‌رسد، این مسأله دیگر یک افزایش قیمت ناشی از به‌کارگیری عوامل نیست و نشان از وجود مشکلات ساختاری در مسیر برداشت و توزیع دارد. در دسته‌بندی موارد مرتبط با این مشکل بخشی از پاسخ که مبنای سایر دلایل است به نبود برنامه‏ریزی درست و جامع برمی‏گردد. برای مثال در یک‌سال و به‏علت مدیریت جزیره‏ای و بدون ارتباط در نهاد‌های متولی بخش کشاورزی، مناطق مختلفی از کشور به پرورش یک محصول مشغول شده و در زمان برداشت، بازار آن محصول با مازاد عرضه روبه‏رو می‏شود. این امر از یک طرف سبب کاهش قیمت خرید از کشاورز و عدم‌پوشش هزینه‌های متحمل شده توسط وی و از طرف دیگر موجب باقی ماندن محصول در دست کشاورز و فساد و هدررفت آن می‏شود. در سال بعد نیز کشاورزان به‌علت تجربه تلخ گذشته محصول کمتری تولید می‏کنند و به‌علت کاهش عرضه کافی محصول، افزایش قیمت رقم می‏خورد و این چرخه معیوب در غیاب یک نظام سنجش تولید و برنامه‌ریزی همچنان ادامه می‏یابد.

فعالیت دلالان در غیاب مسئولان
یکی دیگر از عوامل کلان به ناکارآمدی زنجیره توزیع و حضور اشخاص غیرمرتبط و فاقد نقش مفید، اما واسطه‌گر‏ و دلال، در حلقه ارتباطی بین محصول تولید شده و نظام توزیع آن بر‌می‏گردد که در غیاب یک نظام شفاف، کارآمد و متکی به بازیگران اصلی، وارد فرآیند‌های خرید و توزیع شده و با سود‌های بالا بدون ایجاد ارزش افزوده و گاه چرخش بین چند واسطه‌گر، عملا هر دو گروه تولیدکننده (خرید از کشاورز با قیمت پایین) و مصرف‏کننده (فروش به خریداران نهایی با قیمت بالا) را متضرر می‏کنند. از باب بیان علت حضور دلالان و واسطه‏گران، قسمتی به نظام سنتی توزیع محصولات در کشور برمی‏گردد و قسمتی دیگر نیز به درهم‌تنیدگی و هماهنگی آنان با یکدیگر مربوط است که اگرچه بخش دولتی و یا ساختار مردمی نظیر تعاونی‌های کشاورزی در این زمینه ضعف و عدم ‌هماهنگی دارند، اما شبکه واسطه‏گران از این ضعف نهایت استفاده را برده و آن را به نقطه قوت خود بدل کرده‏اند.

ضایعات غذایی ایران معادل غذای 18 میلیون نفر

باید توجه داشت در نگاه به مشکلات ساختاری کشاورزی ایران نمی‌توان تنها مواردی نظیر عدم‌ برنامه‌ریزی در کشت و شبکه واسطه‌گران را تنها عوامل آن دانست و عوامل دیگری نیز در این میان حضور دارند که اگرچه شاید موجب حساسیت نشوند، اما می‏توان از زاویه‏ دیگری نیز به مساله فاصله قیمتی بین فروش تولیدکننده و مصرف‏کننده نگاه داشت. عدم‌ به‏ کارگیری روش‏های نوین در کاشت، نگهداری غیراصولی و کمبود صنایع بسته ‏بندی و تبدیلی سبب می‌شود که قسمت قابل توجهی از محصولات آماده فروش کشاورزان یا دارای کیفیت مناسب نباشد یا در فرآیند‌های پس از برداشت دچار فساد و تبدیل به ضایعات شود. چنانکه براساس آمار سهم بزرگی از تولیدات مواد غذایی جهان که بالغ بر یک میلیارد تن است به‏علت شرایط و روش‏های نامناسب برداشت، حمل‌و‌نقل، ذخیره‌سازی، توزیع و مصرف تبدیل به ضایعات می‏گردد.
البته وضعیت ضایعات کشاورزی در ایران وضعیت بدتری نسبت به دنیا ندارد؛ چرا که در ‌حال‌حاضر سالانه و به‌طور متوسط حدود ۱۰۰میلیون تن انواع محصولات کشاورزی در ایران تولید می‌شود که حدود 16.5 میلیون تن آن به‌صورت ضایعات از چرخه مصرف خارج می‌شود. این مقدار ضایعات بنا‌ به نظر کارشناسان، معادل محصول تولید شده در سطح حدود یک میلیون هکتار یعنی ۱۲ درصد سطح زیر‌کشت محصولات آبی کشور است. از سویی حدود ۳۰ درصد از محصولات کشاورزی از مرحله کشت در مزرعه تا مصرف در خانوار به ضایعات تبدیل می‏شوند و حدود ۳ درصد از کل ضایعات تولیدات کشاورزی و دور‌ریز مواد غذایی در جهان در ایران تولید می‌شود و رتبه اول تولید ضایعات میوه جهان را برای ایران به ارمغان آورده است. حجم این دورریز به اندازه‌ای است که می‏تواند نیاز 18 میلیون نفر را تأمین کند و در برخی سال‏ها از کل واردات محصولات کشاورزی بیشتر است. از سویی حدود ۹۰ درصد کل ضایعات برآورد شده برای ۶۰ محصول باغی و زراعی است و عمده و حجم ضایعات در ۴۰ محصول دیگر ۱۰ درصد کل ضایعات را شامل می‌شود.

نظر فائو درباره منشأ ضایعات
مهم‌ترین عوامل ایجاد ضایعات طبق نظر سازمان جهانی خواربار جهانی (فائو) در ایران مواردی از قبیل استفاده از تجهیزات نامناسب به‌منظور عملیات برداشت، فرآوری و انبارداری، حمل‌ونقل ناکارآمد غیرتخصصی، فقدان سیستم‌های درجه‌بندی و نگهداری و نبود استاندارد‌های کاربردی و دقیق در رابطه با میوه‌ها و سبزیجات تولیدشده در ایران قسمتی از این مشکلات هستند.
همچنین فائو معتقد است بخش دیگری از مشکلات به خلأ مهم بسته‌بندی تخصصی میوه و سبزی در کشور، فقدان سیستم‌های شست‌وشو و پاک‌سازی اختصاصی میوه و سبزی، کمبود گسترده سردخانه‌های مناسب نگهداری محصولات، نداشتن اطلاعات کافی در زمینه روش‌های اولیه نگهداری و اطلاع‌رسانی ضعیف به کشاورزان برمی‌گردد. در نهایت نیز مشکلات حوزه محصولات کشاورزی در حوزه توزیع و فروش، به نبود اطلاع‌رسانی مناسب و شفاف نبودن روند و نحوه قیمت‌گذاری توسط تولیدکنندگان، بازاریابان در محصولات تازه، فقدان سامانه جامع و یکپارچه زنجیره حمل‌ونقل، نگهداری، سورتینگ، درجه‌بندی، بسته‌بندی و بازاریابی، تعدد واسطه‌ها و ایجاد شکاف وسیع قیمتی میوه و سبزی از مزرعه تا رسیدن به خرده‌فروشی و مصرف‌کننده نهایی برمی‌گردد.

بازی دو سر باخت برای کشاورزان
یکی از مواردی که در زمینه کاهش زمان نگهداری و افزایش ضایعات محصولات غذایی نقش مهمی دارد، استفاده از روش‏های نامناسب نگهداری، بسته‏بندی و انتقال است؛ چراکه استفاده از تکنیک‏‏های علمی و مناسب نگهداری از محصولات مهم‌ترین عامل در حفظ کیفیت محصول است. همچنین جلوگیری از صدمات فیزیکی طی همه مراحل برداشت، حمل، بسته‌بندی، نگهداری، تقویت مراحل کنترل کیفیت، تعیین دما و رطوبت نسبی نیز مناسب است.
مسأله‏ای که در عالم واقع کمتر بدان توجه شده و به‏جهت نبود امکانات و زیرساخت‏های مناسب، محصول تولیدشده کشاورزان در دو وضعیت قرار می‏گیرد. وضعیت اول آن است که این محصول باید سریعا به فروش رسانده شود تا با جلوگیری از فاسد شدن آن، حداقل هزینه‏های انجام‌شده بازگردد که با این کار و دادن ابتکار عمل به خریدار عمده محصول، قیمت معامله کاهش یافته و خریدار دست بالا را در خرید دارد.
علاوه‌ بر آن اگر بخش بزرگی از کشاورزان مجبور به انجام این کار شوند قیمت پیشنهادی به سبب افزایش عرضه، می‏تواند باز هم کاهش یابد و انحصار نسبی خریدار رقم بخورد.
در حالت دوم نیز کشاورز می‏توانند با پذیرش هزینه‏های حمل‌و‌نقل کالا و انتقال آن به سردخانه محصول خود را برای زمان مناسب عرضه به بازار نگهداری کنند و از آنجاکه این هزینه برای کشاورزانی که فاقد درآمد‌هایی به‏غیر از کشاورزی هستند سنگین است و یا بعد از رسیدن زمان مناسب عرضه، به‏علت عدم‌آشنایی با روش‏های بازاریابی و فوت و فن‌های این کار، آنطور‌که شاید و باید از این فعالیت اقتصادی بهره نمی‏برند.

معضلی به‌نام بسته‌بندی
از طرفی کمبود تجهیزات مسأله‏ای است که سهم بزرگی در مقدار ضایعات محصولات کشاورزی از مراحل کاشت تا فرآوری و بسته‌بندی دارد، به‌طوری‌که بنا به اظهارات مدیر‌کل جهاد کشاورزی استان بوشهر، از مجموع ۱۸۸ هزار تن خرمای تولیدی این استان تنها برای ۵۰ درصد این حجم ظرفیت بسته‏بندی وجود دارد و نیم دیگری از محصولات به‏دلیل کمبود ظرفیت طی فرآیند‌های غیرحرفه‏ای و سنتی بسته‏بندی شده که اثر خود را در کاهش کیفیت و زمان نگهداری و افت شدید ارزش افزوده و قیمت قابل فروش در مقاصد مورد نظر نشان می‏دهد.
حال آنکه بر اساس آمار منتشرشده از سوی فائو در سال زراعی ۲۰۲۱-۲۰۲۰ حجم تولید جهانی خرما به ۹.۴۵ میلیون تن رسیده است و در این میان ایران با تولید حدود یک میلیون و ۳۰۰ هزار تن در جایگاه دوم قرار دارد و پیش‌بینی می‌شود امسال حجم تولید ۲۰درصد افزایش یابد که ادامه این وضعیت در کنار افزایش تولید، برای کشاورزان و جایگاه خرمای ایران در دنیا نه‌تن‌ها سودی نخواهد داشت بلکه به ضرر آن تمام می‌شود.
در سایر محصولات کشاورزی نیز برای مثال در استان بوشهر بنا به اظهارات مسئولان، از ۳۶ واحد سردخانه‏ای فعال که ظرفیتی بالغ بر ۲۴ هزار تن دارند تنها ۱۰ هزار تن از این ظرفیت فعال است که وارد شدن این ظرفیت به زنجیره زیرساخت نگهداری محصولات، می‏تواند به افزایش کمی و کیفی محصولات کشاورزی بینجامد.

راه کاهش ضایعات
همان‌گونه که ذکر شد وجود ضایعات کشاورزی مسأله‌ای است که اثر خود را در کاهش حجم تولیدات عرضه شده به بازار و افزایش قیمت می‌گذارد. هرچند عوامل مختلفی در ایجاد این معضل نقش دارند، اما مسیر‌هایی نیز برای مدیریت این مسأله نیز وجود دارد که قسمتی از آن به بخش‌های انسانی و قسمتی نیز به بخش‌های تجهیزاتی مربوط است. برای مثال آموزش تخصصی تولیدکنندگان و توزیع‌کنندگان، تدوین استاندارد‌های کاربردی و اطلاع‌رسانی به مصرف‌کنندگان به‌منظور آگاهی از شیوه‌های بهینه نگهداری محصولات کشاورزی در منزل از موارد مرتبط با نیروی انسانی و به‌روزرسانی صنایع و تجهیزات برداشت، حمل‌ونقل و…، به‌روزرسانی روش‌های تولید به‌منظور کاهش ضایعات پس از برداشت و استفاده از مکانیسم‌های سورتینگ، درجه‌بندی و برنامه‌ریزی توزیع خلاقانه از راهکار‌های فیزیکی و سخت‌افزاری هستند.

قیمت پرتقال در تهران ارزان‌تر از شمال!
یکی از موارد جالب توجه در بررسی قیمت محصولات کشاورزی موضوع قرارداد‌های سلف میان کشاورزان و خریداران است.
در این قرارداد خریدار قبل از به بار رسیدن محصول طی توافق با کشاورز، قیمتی را برای خرید محصول تعیین می‌کنند و تمام یا قسمتی از مبلغ را به وی قبل از برداشت محصول پرداخت می‌کند به‌شرط آنکه کشاورز محصول مورد توافق را با حجم و کیفیت موردنظر در زمان برداشت به وی پرداخت کند.
این موضوع از یک طرف نگرانی خریدار را از نوسان قیمتی در آینده کاهش داده و از سوی دیگر کمبود نقدینگی کشاورز را تا زمان برداشت محصول رفع می‌کند. البته تا اینجا این مسأله‌ای خوب و میمون است، اما مشاهدات میدانی خبرنگار ما در یکی از استان‌های شمالی تولیدکننده پرتقال نشان از آن دارد که بعد از انعقاد قرارداد سلف و تعیین قیمت توافقی میان کشاورز و خریدار و در زمان برداشت و عرضه محصول، قیمت محصول در تهران کمتر از استان تولیدکننده محصول می‌شود؛ چراکه تقریبا تمام محصول استان به‌صورت سلف و پیش‌خرید، خریداری شده است. این موضوع شاید در ادبیات بازار نکته مهمی نباشد، اما با در‌نظر گرفتن شرایط به نفع خریدار در تمام سال‌ها و افزایش قدرت چانه‌زنی سمت خریدار در‌برابر فروشنده (کشاورز) نشان‌دهنده نیاز به ابزار‌های حمایتی مختلف (به‌عنوان مثالی ساده پیش‌خرید با قیمت منصفانه‌تر از سوی وزارت جهاد کشاورزی، تعاونی‌های روستایی و کشاورزی و…) برای کشاورزان دارد تا در زمان نیاز به وجه نقد، قیمت توافقی به نفع خریدار گرایش پیدا نکند.

امنیت غذایی موضوعی فراتر از قیمت‏گذاری
بعد از وقوع جنگ روسیه و اوکراین و افزایش قیمت گندم -به‏علت سهم ۳۰ درصدی این دو کشور از تامین غلات جهان- و اختلال هرچند کوتاه در روند تولید و توزیع گندم، نگرانی از تبعات جبران‌ناپذیر سیاسی و اجتماعی برای کشور‌ها را به‌دنبال داشت و اگر‌چه این رشد قیمت بعد از مدتی دچار تعدیل شد، اما همچنان سایه جنگ و ترس از افزایش قیمت، موجب توجه سیاستمداران به حفظ زنجیره تولید و تامین مواد غذایی کشور خود قرار دارد.
اما جنگ تمام مسأله نیست، وقوع خشکسالی‏های پی‌در‌پی و نگرانی از کمبود آب به دغدغه تأمین سایر اقلام غذایی به‌غیر از گندم نیز دامن زده است. به‌طوری‌که در چند دهه گذشته تشدید تضعیف منابع سطحی، زیرزمینی و در‌نتیجه بروز بحران آبی حتی در استان‏های پرآب شده است که اثرات اقتصادی و اجتماعی شدیدی را بر پیکره اجتماع گذاشته است. جلوگیری از ادامه اجرای الگوی کشت نامناسب و در ‌نظر گرفتن روش‏های نوین کشاورزی نظیر استفاده از گلخانه‏ها و مزارع عمودی و برنامه‏ریزی برای کاهش ضایعات و افزایش بهره‏وری با اصلاح روش کشت گوشه‏ای از راهکار‌هایی است که حداقل برای جلوگیری از ادامه یافتن وضعیت فعلی می‏توان انجام داد.

هدررفت روزانه ۱۳۴ کیلوکالری غذا در ایران به ازای هر نفر
ایران؛ جزو کشورهای تراز اول دنیا در هدررفت مواد غذایی است.
رزاز، رئیس انجمن تغذیه ایران در رابطه با هدر رفت غذا در ایران می‌گوید: براساس گزارش سازمان جهانی خواربار و کشاورزی(فائو)، هر روز به‌ازای هر نفر، ۱۳۴ کیلوکالری غذا در ایران به هدر می‌رود. این میزان ضایعات مواد غذایی، ایران را در ردیف کشورهای تراز اول دنیا در زمینه هدرفت مواد غذایی قرار داده است. بر همین اساس سالانه ضایعات مواد غذایی در ایران معادل ٣۵‌ میلیون تن با ارزش تقریبی ۱۵ میلیارد دلار است. این در حالی است که در اتحادیه اروپا با ٢٧ کشور عضو، تنها ٩ ‌میلیون تن موادغذایی راهی زباله‌ها می‌شود.

بیشترین ضایعات غذا در ایران چیست؟
وی ادامه داد: میوه، نان و سبزیجات بیشترین ضایعات غذا در ایران هستند. سازمان فائو در راستای کاهش ضایعات مواد غذایی به استفاده بهینه از مواد غذایی اضافی، جلوگیری از دور ریختن میوه‌ها و سبزیجات، تهیه کمپوت، مربا مارمالاد با میوه‌های اضافی و خشک کردن سبزی‌ها و میوه‌ها، تهیه و تدارک غذا به میزان مورد نیاز خانواده، تهیه مایحتاج منزل به تعداد افراد، نگهداری صحیح از سبزیجات و استفاده از تمام قسمت ساقه و برگ آن، نحوه درست خرید و نگهداری نان و جداسازی زباله‌های خشک و تر توصیه کرده است.

افزایش ناامنی غذایی در کشورهای در حال توسعه
رزاز در ادامه به بحث ایمنی غذایی نیز اشاره و اظهار کرد: ایمنی غذایی به سلامت و بهداشت مواد غذایی می‌پردازد. در واقع ایمنی غذایی به معنای اطمینان داشتن از این است که موادغذایی در هنگام تولید، حمل، نگهداری، پخت و مصرف، آلودگی‌های میکروبی و شیمیایی و فیزیکی پیدا نمی‌کنند و سبب بیماری مصرف‌کنندگان نمی‌شوند. امروزه ناایمنی غذایی با گسترش فناوری‌ها، مصرف افزودنی‌ها، آفت‌کش‌ها، آنتی‌بیوتیک‌ها و هورمون‌ها در تولید مواد غذایی در کشورهای درحال توسعه، رشد چشمگیری داشته است که منجر به اثرات سوء و انکار ناپذیری بر سلامت انسان شده است.
دورریز مواد غذایی در سه مرحله تولید، توزیع و مصرف اتفاق می‌افتد. مرحله تولید نیز خود به سه قسمت کاشت، برداشت و پس از برداشت تقسیم می‌شود. در مرحله کاشت، یکی از مهم‌ترین مسائل، واریته و نژاد کشت‌شده است. با انتخاب گونه مقاوم‌تر به انواع آسیب‌های محیطی، می‌توانیم از طولانی‌تر شدن دوره نگهداری و حفظ کیفیت در این دوره مطمئن شویم. این موضوع می‌تواند به سایر موضوعات اقتصادی همچون صنایع تبدیلی مرتبط شود. برخی از گونه‌هایی که کشت می‌شوند بعضاً صرفاً مصرف تازه‌خوری دارند و استفاده صنعتی از آنها نمی‌شود. به‌عنوان مثال با وجود تولید بسیار زیاد مرکبات، بسیاری از واریته‌های کشت‌شده در ایران به منظور تولید کنسانتره مناسب نیستند. شرایط مکانیزه زمان برداشت نیز اهمیت بسیاری در حفظ کیفیت دارد. به‌عنوان مثال، درجه رسیدگی میوه در زمان برداشت نیز می‌تواند در زمان ماندگاری آن موثر باشد و برخی از میوه‌ها را می‌توان پیش از رسیدگی کامل چید تا زمان نگهداری بیشتری داشته باشند. در مرحله پس از برداشت نیز رطوبت نقش بسیار مهمی در حفظ کیفیت و زمان ماندگاری دارد و اختلاف محل تولید و محل مصرف در این شاخص می‌تواند تاثیر مهمی داشته باشد. این اختلاف می‌تواند گاهی تا چند برابر باشد، مثلاً تهران در بسیاری از اوقات حدود 20 درصد رطوبت دارد و شهرهای شمالی ایران حدود 80 درصد.
مرحله توزیع از اهمیت زیادی برخوردار است و در این زمینه هم بی‌دقتی‌های زیادی انجام می‌شود. شناسنامه‌دار نبودن محصولات کشاورزی همراه با سیستم توزیع فعلی می‌تواند از عوامل دیگر ضایعات محصولات کشاورزی باشد. با فرض این‌که بسیاری از محصولات دامی و کشاورزی، تبدیل به محصول می‌شوند، نقش سوپرمارکت‌ها و فروشگاه‌های زنجیره‌ای از اهمیت زیادی برخوردار است. امروزه در صنعت غذای ایران روندی به‌وجود آمده است که برندها فروشگاه‌های زنجیره‌ای خود را به‌وجود آورده‌اند.
در اغلب کشورهای توسعه‌یافته دو حوزه تولید و توزیع کاملاً از هم تفکیک یافته‌اند اما امروزه علاقه شدیدی به حضور در حوزه خرده‌فروشی (Retail) در صنعت غذای ایران دیده می‌شود. یکی از ساده‌ترین موضوعات قابل‌کنترل، دمای یخچال و فریزرها در این فروشگاه‌هاست، عمدتاً دمای یخچال و فریزر این فروشگاه‌های زنجیره‌ای که شعب بسیار زیادی در کشور دارند کالیبر و تنظیم نیست. یعنی پنیر پیتزا، ناگت یا شنیسل که از این فروشگاه‌ها خریداری می‌شود، دارای کریستال‌های بزرگ یخ است که نشانه یخ‌زدایی و انجماد چندباره است و این تغییرات کیفیت را به‌شدت پایین می‌آورد و قطعاً محصول با کیفیت پایین احتمال اتلاف بیشتری خواهد داشت.
بعد از توزیع، در مرحله فرهنگ مصرف، تخمین غذای موردنیاز با مقدار لازم در سفره هنگام مهمانی‌ها هم بسیاری از موارد به‌صورت صحیح انجام نمی‌پذیرد. از سوی دیگر، در بسیاری از موارد، مصرف‌کنندگان اطلاع صحیحی از نحوه نگهداری محصولات غذایی و کشاورزی ندارند. مثلاً مردم موز خریداری می‌کنند و موز وارد یخچال می‌شود و هیچ‌کسی روی کارتن موز را مطالعه نکرده است که دمای موردنیاز موز برای نگهداری 12 تا 14 درجه است. ما روند تخریب میوه را با ناآگاهی در مورد دما و مکان نگهداری آن تسریع می‌کنیم.
نکته مهم دیگر در خصوص محصولات غذایی، تاریخ انقضای آنهاست. با استفاده از روش‌های نوین تولید می‌توان به زمان‌های ماندگاری بیشتری رسید.
به عنوان مثال عمر یخچالی ساندویچ‌های تولیدشده در کارخانه‌ها حدوداً هشت روز برآورد شده است در حالی که در برخی کشورهای اروپایی بیش از یک ماه نیز مشاهده شده است. انجام طرح‌های فناورانه در این موضوعات که می‌تواند محصولات غذایی فرآوری‌شده را در زمان بیشتری حفظ کند می‌تواند در زمره اولویت‌های پژوهشی دانشگاه‌ها قرار گیرد. امروزه مفهومی به نام اجرای طرح‌های اثرگذار در مراکز تحقیقاتی کشور شنیده می‌شود. یکی از مهم‌ترین نکات در این زمینه، ارتباط این پژوهشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی با سایر نهادهای بالادستی و پایین‌دستی و انتخاب موضوعات مرتبط با نیازهای آنهاست. به نظر می‌رسد در زمینه کاهش ضایعات محصولات غذایی، کشاورزی و دامی، اجرای طرح‌هایی که موردنیاز ذی‌نفعان موضوع باشد، می‌تواند تأثیرات مهمی داشته باشد.
اما نکته آخر این‌که امروزه توسعه اکوسیستم استارت‌آپی در کشور ترویج می‌شود. مراکز رشد متعددی نیز در دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی تاسیس می‌شود. گروه‌هایی از این استارت‌آپ‌ها نیز در حوزه غذایی و کشاورزی فعال هستند. در این خصوص، یکی از نکاتی که با بررسی‌های انجام‌شده مشخص می‌شود، کمبود آشنایی با نیازهای بخش خصوصی و دولتی است. زیرا در‌صورتی که اطلاعات صحیحی به این استارت‌آپ‌ها برسد می‌توانند ایده اولیه را با دقت بیشتری انتخاب کنند.
در بسیاری از موارد، ایده انتخاب‌شده بر مبنای اطلاعات صحیحی نبوده است و از این‌رو بسیاری از استارت‌آپ‌ها موفقیتی در این حوزه‌ها نداشته‌اند.
اما برخی از استارت‌آپ‌ها با درک اهمیت موضوع ضایعات در این زمینه در کشور فعالیت می‌کنند.
بسته‌بندی، یکی از موضوعات مهم در نگهداری محصولات غذایی و کشاورزی است و اهمیت آن نه‌تنها در مرحله توزیع است، بلکه می‌تواند در مصرف هم موثر باشد.
با توجه به نحوه عرضه محصولات کشاورزی در ایران، این محصولات پس از خرید از مراکز عرضه، شسته شده و به صورت باز یا نهایتاً در پلاستیک‌هایی نازک بسته‌بندی می‌شوند. یکی از استارت‌آپ‌هایی که در این زمینه فعالیت می‌کند، همراه با یکسری آموزش برای نگهداری میوه‌ها، سبزیجات و… از بسته‌بندی‌های خاصی برای افزایش عمر یخچالی میوه‌ها و سبزی‌های تازه استفاده می‌کند. ترکیب‌های به‌کاررفته در این بسته‌ها می‌تواند عمر یخچالی میوه‌ها و سبزی‌ها را افزایش دهد. نکته جالب چندبار مصرف بودن و تجزیه‌پذیر بودن این بسته‌بندی‌هاست.
یک بخش مهم دیگر ضایعات در حوزه توزیع توسط اصناف اتفاق می‌افتد. البته با توجه به فرهنگ غذایی جوامع مختلف، آمار متفاوتی نیز می‌تواند وجود داشته باشد. با گسترش استفاده از اپلیکیشن‌های سفارش غذا، ظرفیت‌هایی نیز برای استفاده در کاهش ضایعات به وجود آمده است. به عنوان مثال تخفیفات یا مشوق‌هایی برای خرید غذاهای سالمی که به فروش نرفته‌اند. اکنون استارت‌آپی در این زمینه در ایران فعال است که با اتصال به شبکه‌ای از رستوران‌ها، غذایی را که رستوران در یک روز آماده کرده اما امکان فروش آن را نداشته است، با قیمت مناسب‌تری عرضه کند و از اتلاف آن جلوگیری کند.
استفاده از ظرفیت‌های استارت‌آپ‌ها و ترکیب آن با سیاستگذاری‌های صحیح در تولید و توزیع محصولات کشاورزی، دامی و غذایی می‌تواند راهگشای ما برای سال‌های آینده باشد.
اگر دورریز مواد‌غذایی یک کشور بود،‌ این کشور سومین منبع بزرگ انتشار گازهای گلخانه‌ای کره زمین محسوب می‌شد. هدررفت مواد غذایی همچنین بار سنگینی روی سیستم مدیریت ضایعات ایجاد کرده و ناامنی غذایی را تشدید می‌کند. در سال 2013، سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (FAO) تخمین زد که سالانه 1.3 گیگاتن مواد غذایی هدر می‌رود و این باعث آزاد شدن 3.3 گیگاتن CO2 می‌شود. این موضوع یکی از بزرگ‌ترین عوامل سه بحران کره زمین یعنی تغییرات اقلیمی، از دست دادن طبیعت و تنوع زیستی و آلودگی و ضایعات است. به‌همین دلیل است که یکی از اهداف توسعه پایدار،‌ به نصف رساندن دورریز مواد غذایی تا سال 2030 است.
کاهش ضایعات مواد غذایی می‌تواند از جنبه‌های مختلفی به مردم و سیاره‌ای که روی آن زندگی می‌کنیم کمک کند. بهبود امنیت غذایی،‌ حل کردن بحران تغییرات اقلیمی،‌ صرفه‌جویی در هزینه‌های مالی و کاهش فشار بر زمین، آب و تنوع زیستی بخشی از مزایای کم‌کردن دورریز مواد غذایی هستند. با این‌حال تا به امروز این پتانسیل به‌طور تاسف‌باری مورد بهره‌برداری قرار نگرفته است.
این پتانسیل همچنین ممکن است نادیده گرفته شود،‌ چرا که مقیاس واقعی دورریز مواد غذایی و اثرات آن هنوز به‌درستی درک نشده است. برآوردهای جهانی «برنامه زیست‌محیطی سازمان ملل» (UNEP) از هدررفت مواد غذایی که با برون‌یابی آمار حدود 100 کشور و با استفاده از آمارهای اغلب به‌روزنشده انجام شده است نشان می‌دهد دولت‌های کمی در سطح جهان آمار درستی از هدررفت مواد غذایی دارند و این نیاز وجود دارد که سران کشورها اقداماتی را در این جهت در اولویت قرار دهند.
گزارش اخیر UNEP در مورد دورریز مواد غذایی نشان می‌دهد، کل اتلاف غذا در سال 2019 حدود 931 میلیون تن بوده که 61 درصد آن از مصارف خانگی، ‌26 درصد از رستوران‌ها و حوزه خدمات غذایی و 13 درصد هم از خرده‌فروشی‌ها نشات می‌گیرد.
این گزارش همچنین می‌گوید 17 درصد از کل مواد غذایی تولیدشده در جهان هرساله دور ریخته می‌شود و این در حالی است که بر اساس گزارش‌های غیررسمی آمار دورریز غذا در ایران دو برابر میانگین رسمی است.
میزان سرانه دورریز مواد‌غذایی تقریباً در تمامی کشورها از نظر گروه درآمدی مشابه بوده، موضوعی که نسبت به روایت‌های قبلی در این مورد که هدررفت مواد غذایی در کشورهای توسعه‌یافته کمتر از کشورهای در حال توسعه است، فاصله دارد.
اما این فقط تأثیرات زیست‌محیطی نیست که باید به آن توجه کرد، پیامدهای اخلاقی و مالی گسترده‌تری نیز وجود دارد. خوشبختانه امروزه، مردم در سراسر سیاره نسبت به انتخاب خرید آگاه‌تر شده‌اند، از خرید غیرضروری اجتناب می‌کنند و در نتیجه از مشکل ضایعات مواد غذایی کم می‌کنند.
همچنین بسیاری از مؤسسات خیریه و سازمان‌های بزرگ وجود دارند که در حال توسعه ایده‌های نوآورانه برای توسعه رابطه انسان با غذا هستند و به کمک فناوری‌های جدید و تغییرات در قانون برای کاهش اثرات زیست‌محیطی دورریز غذایی پیشروی می‌کند.
بر اساس گزارش UNEP چین در صدر فهرست بزرگ‌ترین تولیدکنندگان ضایعات مواد غذایی قرار دارد. این کشور سالانه 179 میلیون تن دورریز غذایی دارد. در رتبه دوم این فهرست، هند با دورریز 128 میلیون‌تنی جای گرفته و آمریکا با 45 میلیون تن،‌ سومین کشور در زمینه اتلاف غذاست. در انتهای این رتبه‌بندی 99کشوری هم اسلوونی و ترینیداد و توباگو قرار دارند که به ترتیب سالانه تنها 126 و 156 هزار تن دورریز مواد غذایی دارند.
از نظر سرانه نیز، بیشترین مقدار دورریز غذایی خانگی از یونان می‌آید که سالانه حدود یک میلیون و 485 تن ضایعات تولید می‌کند. این معادل سرانه 141 کیلوگرمی است. در بخش خدمات غذایی و صنایع خرده‌فروشی، مالزی به ترتیب با 89.56 کیلوگرم و 141.69 کیلوگرم سرانه بیشترین سهم را دارد.
در آن سوی مقیاس، روسیه از نظر آمار خانوارها به عنوان بهترین کشور شناخته شده است و تنها 33 کیلوگرم زباله سرانه ایجاد می‌کند. در حالی که در صنعت خدمات غذایی، بنگلادش با سرانه 3.34 کیلوگرم کمترین زباله را تولید می‌کند. نیوزیلند با کمی بیشتر از 3 کیلوگرم سرانه کمترین ضایعات را در خرده‌فروشی به خود اختصاص داده است.

علل دورریز مواد غذایی چیست؟
دلایل غیرمنتظره‌ای برای هدر رفتن غذا وجود دارد. قابل درک است که مردم بخش‌های زیادی از غذا را در رستوران‌ها تمام نمی‌کنند. اما برخی از دلایل کمتر آشکار برای ضایعات مواد‌غذایی به فرآیندهای کشاورزی، استانداردهای ایمنی غذا و ترجیحات مصرف‌کننده مربوط می‌شوند.
شاید گزارش‌های کشاورزان کنیایی را به‌خاطر بیاورید که محصولات خود را در سال 2020 توسط ملخ‌ها از دست دادند. آخرین باری که ملخ‌ها در چنین سطحی در سال‌های 2005-2003 به مزارع کشاورزی هجوم آوردند، به خسارت 2.5 میلیارددلاری منجر شد. ملخ‌ها عمدتاً به وسیله آفت‌کش‌ها کشته می‌شوند، بنابراین بهبود دسترسی به آفت‌کش‌ها یکی از راه‌های کاهش هدررفت غذا و کمک به کشاورزان است.
جدا از علل طبیعی، ترجیحات شخصی نیز موجب افزایش هدررفت غذا می‌شود. تحقیقات نشان می‌دهد مصرف‌کنندگان از خرید «محصول زشت» اجتناب می‌کنند. یک‌پنجم محصولات خوراکی که دارای لکه‌های سطحی هستند، به شکل‌های ناآشنا رشد می‌کنند یا رنگ‌های منحصربه‌فردی دارند، به‌وسیله مشتریان خریداری نمی‌شوند یا از فروشگاه‌های مواد غذایی دور ریخته می‌شوند. این بدان معنی است که کشورهای با درآمد بالا در مراحل اولیه در سطح خرده‌فروشی به هدر رفتن مواد غذایی کمک می‌کنند و سازمان غذا و کشاورزی (فائو) نمی‌تواند این هدررفت مواد غذایی را کاهش دهد.
این مسائل از آنجا که با مسائل عرضه و تقاضا در تعامل هستند، یک اثر دومینویی دارد. ممکن است محصول به دلیل تاخیر در حمل‌ونقل، یا نبود انبار مناسب، زودتر از موعد خراب شود. در نهایت، گاهی اوقات مقررات خوب برای محافظت از مردم در برابر خطرات ایمنی مواد غذایی، پیامد ناخواسته‌ای را به‌دنبال دارد و مواد غذایی خوراکی را خیلی زود از قفسه‌ها خارج کند.
 

اقتصادسبز آنلاین / اقتصاد سبز آنلاین / اقتصادسبز / اقتصاد سبز / صنایع غذایی / صنعت غذا / کشاورزی / پایگاه خبری صنعت غذا